Tímarit Máls og menningar - 01.12.1975, Qupperneq 20

Timarit Máls og menningar
við köllum svo, hafi nánast verið safn spássíugreina í ritum um allt önnur
efni, um gullgerðarlist og hvers konar dulspeki, en einkum þó og sér í
lagi um eðli heilagrar þrenningar.
Nú hefur það lengi verið vitað að Newton var kynlegur kvistur svo að
jaðraði við sturlun. Og ýmsum þætti freistandi að telja uppgötvanir Keynes
sögulega ómerkar í Ijósi þeirrar vitneskju. En hvað ef í ljós kemur að
milli hugmynda hans um himintunglin annars vegar og heilaga þrenn-
ingu hins vegar séu margvísleg innri tengsl? Hvað ef í Ijós kemur að
hvernig sem á sé litið hafi Newton verið, eins og Keynes kveður að orði,
einn af síðustu dulhyggjumönnum miðalda fremur en einn fyrsti vísinda-
maður hinnar nýju aldar?20
Og hvað ef í ljós kemur að í þessu efni er Newton, þrátt fyrir sérkenni-
legt sálarlíf, alls engin undantekning? Thomas Kuhn hefur sem fyrr er
sagt reynt að gera Kóperníkusi nokkur skil og öllum aðstæðum hans. Þær
eru vitaskuld flóknar: sólmiðjukenningin á rætur í brýnni þörf á þeirri tíð
fyrir umbætur tímatals og í margvíslegum rökræðum skólaspekinga (sem
óupplýstir menn kenna sumir enn við hártoganir) um ýmsar alvarlegar
veilur í kraftfræði Aristótelesar. Og hún á líka ræmr í stærðfræðilegri
dulhyggju úr skóla Platóns, og þar á ofan í ósköp venjulegri sóldýrkun.
Enda var Kóperníkusi andmælt ákaflega — og þá ekki fyrst og fremst í
nafni kirkjulegrar kreddu eða alþýðlegra hleypidóma eins og oftast er látið
að liggja,21 heldur í nafni heilbrigðrar skynsemi og skynsamlegra vísinda
sem nefndu sig svo með fullum rétti. Hér skipti það nokkru að Kóperníkus
var lítill áhugamaður um könnun staðreynda: fróðleikssöfnunarástríða
stjarnfræðinnar kom síðar til sögunnar, með Tycho Brahe sem harðneitaði
alla tíð að fallast á kenningu Kóperníkusar - og gerði það í nafni þekk-
ingar sinnar. Kóperníkus hafði hins vegar þekkingu sína úr bókum frem-
ur en himingeimnum: í einu rita sinna áfellist hann starfsbróður sinn
fyrir að treysta eigin augum betur en sjálfum Ptólemíosi.22
Frá sjónarhóli hinna nýju sagnritara vísindanna er þó dæmið af Galileo
Galilei áhrifamest. En þá dæmisögu, um lítilsvirðingu á tilraunum, tryggð
við kristilega skólaspeki og einkum þó áhrifamátt heimspeki Platóns, ætla
ég ekki að reyna að segja. Eg nefni hana til þess eins að koma því á fram-
færi að sundurgreining hugmyndaheims Galileos er helzta tímamótaverk
sjálfstæðrar vísindasögu. Verkið vann rússneskur maður sem nú er látinn,
Alexandre Koyré prófessor í Parísarborg. Af ritum hans hefur Kuhn að
líkindum meira lært en öllum öðrum.23
258