Tímarit Máls og menningar - 01.05.2012, Side 114

Á d r e p u r
114 TMM 2012 · 2
Ásgríms og Guðmundar og sjá þar svip-
uð efnistök, að vísu oft fínlegri og stillt-
ari hjá þeim eldri en þeim yngri. Og
uppspunnin mynd Kjarvals af landslagi
er varla unnin af mikið öðrum hvötum
en spunaverk Guðmundar, þótt litir eða
uppbygging og pensilför séu ólík. Þvert
á móti.
Æsa segir Guðmund beinlínis and-
snúinn expressjónisma. Staðhæfinguna
tel ég vera komna úr bók Björns Th.
Björnsonar, Íslensk myndlist (1973), og
vera hans túlkun á orðum og hegðun
Guðmundar. Vera má að Æsa hafi fund-
ið orð um það annars staðar (staðhæf-
ingin er án beinna tilvitnuna í Listasög-
unni) en hlutlæg skoðun myndverka
hans og öflun fróðleiks um tilurð þeirra
hefði bent til annars.
Þjóðernisstrengur?
Til marks um dálæti Guðmundar á nor-
rænum menningararfi og um þjóðernis-
streng þessa gamla ungmennafélags-
manns vitnar Æsa til greinar í Iðunni
eftir Guðmund frá 1928 (þeirrar sömu
og Björn vitnar í). Þá er hann alkominn
til landsins fullur þrótts og áhuga eftir
dvöl og ferðir um Evrópu og Austurlönd
nær, og er með fastmótaða skoðun á
listum. Þarna telur hún vera kjarna list-
ar hans að finna, rétt eins og Björn. Ætli
áherslur listamannsins hafi breyst á
næstu fjórum áratugum og kjarninn
flust til? Auðvelt hefði verið að kanna
það og forvitnilegt að vita hvort og hvert
hugmyndafræðin eða afstaðan til
umhverfis og listar hefði náð að þróast
og þroskast á tæpum fjórum áratugum.
Slíkt hefði kostað nokkra vinnu. Þegar
þess er gætt að hvorki í bók Björns né
kafla Æsu er gerð nokkur tilraun til að
kanna og birta nokkrar yngri tilvitnanir
í Guðmund um myndlist en úr
umræddri Iðunnargrein, vakna spurn-
ingar um aðferðir við að skilgreina lista-
menn í samtímanum, sé yfirhöfuð þörf
á slíkum dilkadrætti. Hlutverk fræði-
manna á m.a. að vera fólgið í ferskri
heimildakönnun og líflegum niðurstöð-
um. Varla dugar að ítreka eitthvað sem
fyrr er sagt án mats á því eða án sjálf-
stæðrar könnunar. Líklega þarf að vega
og meta þjóðernisskoðanir Guðmundar
að nýju og hafa með í heildarskoðun á
verkum hans.
Skrautmunir og sjónræn staðfesting á
fortíðinni?
Hvenær eru leirmunir listrænir hönn-
unargripir eða hrein listaverk, hvenær
skrautmunir eða nytjamunir? Er fagur-
lega formaður vasi listaverk eða nytja-
hlutur?
Verður leirmunur að skrautmun
þegar hann er gerður í fleiri eintökum
en einu?
Um svörin fullyrði ég ekki en Æsa
afgreiðir áratuga leirmunagerð með
þátttöku Guðmundar (og yfir 20 ann-
arra karla og kvenna) í fjórum línum. Í
myndlistarsögubók Björns Th. Björns-
sonar er það gert í þremur línum. Æsa
segir skrautmunina, sem er hennar
orðaval keramikverkunum til lýsingar,
hafa verið tákn um íslenska heimilis-
prýði. Ef til vill var og er það nærri
sanni fyrir mörgum landsmönnum en
kannski hafa munirnir líka verið tákn
um fallega, vandaða og úthugsaða leir-
list fyrir öðrum. Þegar Æsa minnist
síðan á þessa gripi, rjúpuna og fálkann,
og gerir alla leirmunina að tákni fyrir
veruleika sem samtíminn notar til sjón-
rænnar staðfestingar á fortíðinni, verð-
ur margt að fótakefli.
Munir Listvinahússins voru margt
annað en styttur, skrautmunir eða því-
umlíkt. Þeir voru afar fjölbreyttir og
sjálfsagt margir á pari við síðari tíma
leirlist (með áherslu á list) á Íslandi og
víðar. Orðfærið um sjónræna staðfest-