Tímarit Hins íslenzka bókmentafélags - 01.01.1891, Blaðsíða 185
185
settustu ályktir, nema betr sé. Eu hvað verðr þá
þekkíng' ? Að þekkja einn hlut eðr málefni er að
vita í hverju hlutrinn og málefnið mismuna frá öðr-
um hlutum og málefnum, og þó einkum hitt, í hverju
þau eru samjöfn, samkynja eðr viðlík öðrum þekt-
um hlutum og málefnum. Sú eiginlega þekkíng er
þvi smíðisgripr greindar vorrar og sameinisgáfu úr
efnivið varyrðanna. En hvað sannar oss nú að þessi
þekkíng sé sönn, að vér náum að þekkja sannindi
hlutanna og málefnanna'? Um þetta mikilsverða
málsatriði er ágreiníngr með heimspekíngunum. Sá
flokkr þeirra er kalla má Hlútverja segir, sem
Grikkir forðum: Þekkíng vor er sönn þá er hún
er samkvæm hlutunum, er ímynd þeirra eðr eftir-
mynd. Fyrir því látum vér reynsluna staðfesta
hugsýndir vorar og hygðir, hyggjur og tilgátur, ef
vér eigum kost á því, hvort þær reynist sannar eðr
ósannar. I skynjuninni, segja þeir, tökum vér inn
í vitund vora sérhverja skynjanlega eigind hlutanna,
það er, alt inntak þeirra, að rúmfyldinni einni frá-
skilinni; sé skynjunin nógu rækileg og gallalaus,
verðr þekkíng vor sönn ímynd hlutarins, vér vitum
hlutinn svo sem hann er. Þessi kenníng Hlutverja:
hlutverskan, kemr heim við daglega reynslu manna,
við lífkendir vorar, meira að segja, við rúmfræðina,
fræðina uin rúmfyldirnar sjálfar og sem þó er sjálf
rúmfyldarlaus.
Mönnum þykir sá galli vera á hlutverskunni að
hún sé svo lágsigld, með því að hún bindi sig svo
fast við hinn skynjanlega efnivið, og geti því eigi
náð hinu yfirskynjanlega: hinum andlega heimi og
uppheimi. En aðgætandi er, að hið andlega: upp-
heimskraftrinn og heimskraftarnir birtast sjálfir í
hlutheimi og verða skynjanlegir af hreyfíngum sínum