Tímarit Hins íslenzka bókmentafélags - 01.01.1891, Blaðsíða 213
213
og þýðir hið sama sem: gullið heíir gulan lit. ,Barnið
er vel læst‘ þýðir: Barnið kann vel að lesa. ,Guð-
rún er orðin sjónlaus' er sama sem: Guðrún heflr
mist alveg sjónina. Stundum eru málsgreinir orðað-
ar svo, að eigier þegar ljóst, hvað sé umsagníngr og
hvað umsögn. ,Gagn er að lesa góðar bækr en
ógagn vondar-'. Nafnháttrinn ,að lesa' er hér umsagn-
ingr, og verðr það ljóst, þá er málsgreininni er bylt
við eftir efninu, svo sem: að lesa góðar bækr . . .
eðr: lestr góðra bóka ergagnlegr, en lestr illra bóka
er ógagnlegr.
Það er eg kalla hér málsgrein að fornum sið,
það kalla nú flestir rökfræðíngar »dóm«. Þess er að
gæta, að það nafn er komið sem fleiri frá Aristóteli,
hinum fræga spekíng Grikkja. En þess hafa rök-
fræðíngar, þeir er orðinu halda, eigi gætt að Aristó-
tell gaf málsgreininni nafn þetta, af því að hann leit
svo á, sem rökfræðíngrinn hefði það jafnan fast í
huga, þá er hann segði, til dæmis: ,Jörðin er hnött-
ótt‘, að eftir sinni sannfæríngu eðr trú, að sinni hyggju,
sínu áliti væri jörðin hnöttótt, en léti með öllu ósagt,
hvort hún væri það eðr eigi í raun og veru. Á vor-
um dögum krefjast menn, hvar þess er vísindaleg
mentun náð heflr nokkrum talsverðum þroska, að
allir mentaðir menn að minsta kosti beri eigi á borð
fyrir aðra lausan hugarburð sinn og heilaköst, heldr
rökstudda sannfæríng sína, það er, eigi að einshug-
læg heldr hlutlæg sannindi; en fyrir aðra menn en
sannleiksgjarna menn er rökfræðin eigi rituð. Jafn-
vel af þessum sökum er orðið ,dómr‘ fremr en eigi
villandi. Þar að auki er orðið ,dómr‘ (úrskurðr, álit)
of einskorðað og smátækt, eftir hlutverskum hugsan-
hætti nú á tímum. Nú er það alment álitin skylda
mentaðs manns, að grafast eftir sannleika hlutanna,