Tímarit Hins íslenzka bókmentafélags - 01.01.1891, Blaðsíða 193
193
því vanir af öðrum nöfnum að þau hafi hlutmerkíng,
þá, virðist jafnvel óumflýjanlegt, að eintæmisnöfnin
valdi oss bæði vafa og vandhæfis. Vafinn er þessi:
Er oss auðið að hugsa oss, ef vér á annað borð
hugsum grandgæfilega, réttlæti og dygð, þýngd og
lengd svo eintómar, að vér rennum eigi huga vor-
um jafnframt til lifandi veru, er hafi þetta réttlætí
og þessa dygð til að bera, eðr þá hafi auðsýnt þau
í orði eðr verki, og til einhvers hlutar, er sé þúngr
og langr? (letum vér hugsað oss eintóma hreyfíng,
og hugsað oss engan hlut er hreyfist og jafnframt
hreyfíng um ekki svæði? Getum vér sagt: ,réttlætið
ríki‘, nema vér hugsum oss 'um leið vissa menn rétt-
láta, er framkvæmi þær réttlátlegu athafnir, er vér
óskum að stýri og stjórni gjörðum annara? Þetta
getum vér als ekki, svo framarlega sem vér hugsum
útí það er vér tölum. En hitt getum vér, ogþað er, að
hugsa mest um réttlætið, um ,hreyfínguna‘ og að fela
hitt í huga vorum, svo sem það er fylgir af sjálfu
sér. En því er miðr, menn hugsa oftlega svo
lauslega um merkíng eintæmisnafnanna, að þau eins
og tákna hjá þeim verur, verundir, hluti og sannar-
lega viðburði. Eintæmisnöfnin: ,orsök, kraftr, tími,
rúm, hlutkjarni, hugtök', eru langær dæmi í sögu
heimspekinnar um slíkar lausahugsanir. Sama hefir
og mátt segja um orðið ,ríki‘ fyrrum, og líklegast
um orðin ,þjóðvili og þjóðfrelsi' hjá sumum rithöf-
undum nú um stundir. Sannarlegt vandhæfi er á
því að viðhafa mörg eintæmisnöfn og eigi minna að
ráða í fulla merkíng þeirra hjá rithöfundunum. Til
þess að ráða úr þessum vanda, verða menn aðsnúa
hugnöfnunum í samsvarandi samnefni, í samvaxið
mál. Dæmi: »Verðlaun dygðarinnar er dygðin sjálf«.
Hér getr hugnafnið ,dygð‘ bæði þýtt samnefnið ,dygða-
13