Studia Islandica - 01.06.1993, Blaðsíða 14
12
sagna villa sér sýn. Laxdæla, Heiðarvígasaga og Hávarðar-
saga ísfirðings — í þeirri aldursröð, sem hér er talin — eru
ólíkar sögur að lífsskilningi og stefnu, enda þótt rætur þeirra
standi djúpt í íslenskum jarðvegi, séu slegnar úr góðmálmi
hetjusagna og hjúpaðar hlutlægni sögustílsins. Ein er gullin
hetjusaga í anda, önnur er siðavönd friðarsaga, sú þriðja
hetjusaga, sem stendur á höfði.1 Áherslumunurinn er auðsær.
Sögurnar þrjár beina kastljósinu að þróunarsögu íslendinga-
sagna, því að hver sagan rekur aðra og er bundin í hnapp-
heldu tímans. Rannsóknir sagnanna hljóta í auknum mæli að
stefna að því að ganga úr skugga um viljann að baki verkinu,
eins og hin bókmenntalega náttúra þeirra mælir fyrir um.2
Fræðimenn eru smám saman að vakna til vitundar um, að
tilgangur fornsagnanna sé rannsóknarinnar virði og hann sé sá
sjónarhóll, þar sem víðsýnið er mest. Pá væri ugglaust léttara
að koma auga á, að sumar sögur vilja vekja menn til umhugs-
unar um það sem miður fari í þjóðfélaginu í því skyni að ráða
bót á því. Nú hefur til að mynda runnið upp fyrir rýnendum,
að Hænsa-Þóris saga sé líklegt áróðursrit fyrir nýjum réttar-
skilningi, og að því gefnu hefur sagan verið tímasett á nýjan
leik eftir samfélagslegum skilyrðum. Að svo búnu er Hænsa-
Þóris saga ekki einvörðungu talin ávöxtur arfsagna og forn-
fræði, heldur fyrst og fremst lifandi afsprengi tímabundinna
félagslegra þarfa, sem fyrir hendi eru og kalla á úrlausn. Við-
horfsbreytingin til sögunnar er lærdómsrík, þ.e. frá háum
aldri og sannsögulegum atburðum til ungs aldurs og siðbóta
1 Til þess að skýra þessa skilgreiningu Hávarðarsögu, skal þess getið, að höf-
undur skopast víða að hetjuhugsjóninni, en hvergi jafnberlega og með lýs-
ingu sinni á Atla í Otradal. Megingildi standa á höfði í sögunni. Sagan þró-
ast frá elli til æsku, fátækt til auðlegðar, harmleik til gleði. Niðurlagið er
hamingjusamlegur endir ævintýrisins. Hávarðarsaga er stórmerk bók-
menntaleg nýjung 14. aldar. Hún er tilraun tii að glæða íslendingasögur lífi
með nýjum sjónarmiðum, efnistökum og áherslum.
" íslendingasögurnar hafa samkenni og sérkenni. Orð Finns Jónssonar eru
ekki á rökum reist: „De islandske sagaer er overhovedet alle ens, de er
levnedsbeskrivelser, biografier, og kun dette.“ Litt.hist. II, 283 (önnur
útg.).