Andvari - 01.01.1973, Qupperneq 123

ANDVARI
KÓPERNÍKUS, ÆVI HANS OG AFREK
121
lijálpartæki til að auðvelda stjörnufræðilega útreikninga. Kenningarnar segðu
því ekki endilega til um það, hvernig hlutunum væri háttað í raun og
veru, heldur væri tilgangur þeirra sá, að gefa sem nákvæmasta lýsingu á því,
hvernig hlutirnir sýndust vera. Þetta virðist hafa verið skoðun Osianders, en
Kóperníkusi var hún fjarri skapi. Hann trúði því fastlega, að hann hefði fund-
ið hinn eina og sanna gang himintunglanna, en ekki eitthvert þægilegt reikn-
ingskerfi.
En þótt Kóperníkus samþykkti ekki tillögu Osianders, sýndi hann samt
þá gætni, að hann tileinkaði rit sitt Páli páfa 3. með sérstöku formálsávarpi.
í ávarpinu lýsir Kóperníkus því, að hann liafi lengi verið á báðum átturn um,
hvort hann ætti að birta kenningar þessar, sem af mörgum myndu verða for-
dæmdar. Hann hafi þó smátt og smátt sannfærzt um, að með þessum hug-
myndum væri hann á réttri leið til að finna skýringu á kerfi himintungl-
anna. Kóperníkus gerir sér einnig far um að vitna í fornar heimildir til að
sýna fram á, að hugmyndin um hreyfingu jarðarinnar sé alls ekki ný, heldur
komi hún fram í ýmsum myndum hjá hinum virtu klassísku liölundum
Grikkja og Rómverja.
Prentun ritsins tók eitt ár. Hinn 24. maí 1543 barst fyrsta eintakið til
Kóperníkusar í Frombork. En meistarinn mikli lá þá fyrir dauðanum, hann
hafði fengið heilablóðfall og verið lamaður dögum saman. Einn af nánustu
vinum hans segir í bréfi til Rhetieusar, að Kóperníkusi hafi verið sýnd bókin
rétt fyrir andlátið, en hann hafi þá verið búinn að missa ráð og rænu.
Þótt Kóperníkusi hefði auðnazt að sjá hina prentuðu útgáfu af bók sinni,
er ekki víst, að það hefði orðið honum til óblandinnar ánægju. Fremst í ritinu,
hjá bréfinu til páfa, var nefnilega kominn annar formáli, án höfundarnafns,
formáli sem talið er, að Andreas Osiander hafi verið svo framtakssamur að
skrifa, án heimildar Kóperníkusar. I formála þessum koma fram allar sömu
skoðanir og Osiander hafði lýst í bréfum til Kóperníkusar; þar er í raun og
veru sagt, að lesandinn þurfi ekki að líta svo á, að kenningar bókarinnar gefi
rétta mynd af raunveruleikanum, heldur sé fyrst og fremst um hentugt reikn-
ingskerfi að ræða. Formáli þessi átti eftir að vekja miklar deilur um það, hvori
Kóperníkus hefði í raun og veru trúað á kenningar sínar eða ekki. Ymsir héldu,
að formálinn hlyti að vera eftir hann sjálfan, þar sem annars var ekki getið.
En vinir Kóperníkusar, sem bezt þekktu hann, fullyrtu strax, að svo gæti ekki
verið, og bentu á, að formálinn væri greinilega í andstöðu við allan anda
verksins. Óbeinar heimildir eru og fyrir því, að Osiander hafi viðurkennt fyrir
Rheticusi að hafa skrifað formálann.
Stundum sést því haldið fram, að Kóperníkus hafi skrifað formálann