Andvari - 01.01.1973, Side 165

ANDVARI
BRHF TIL HINNS MAGNÚSSONAR
163
þess í fyrstu af eigin löngun til að fræðast um, hverjir landi voru helzt hefðu
verið til sóma og þarfa með ljóðmælum og ritgjörðum, og undir eins að geta
gefið þeim mínum landsmönnum nokkra þekkingu þar urn, sem skort hafa á
öðrum fræðibókum þess efnis. Þar næst leiddist hugur minn til þessa fyrir-
tækis af nokkurskonar viðkvæmri tilfinningu með sjálium mér, þá eg eitt sinn
las — í formála Þorsteins prófasts Péturssonar á Staðarbakka fyrir hans biskupa
annál — nokkrar greinir úr níðritum ýmsra, er með óskammfeilni hafa smánað
íslendinga með lognum lastmælum og brigzlað þeim um fávizku, aulahátt og
ýmsa samfara óknytti. Nú þótt vér sjálfir vitum og líka þeir af útlendum, sem
nokkur kynni hafa af löndum vorum og þeirra lærdómsverkum, hve ósannar
þessar sakargiftir eru, og þótt land vort og þjóð sé nú á dögum betur þokkuð
í útlöndum en á hinurn fyrri óupplýstari tíðum, kynnu þó einhverjir enn að
finnast, eða hér eftir svo fáfróðir eða hrekkvísir að niðra löndum vorum fyrir
upplýsingaskort og þar af orsakaðar ódygðir, hvers vegna eg með þessari
litlu tilraun vildi leitast við að sýna, hve lítið landar vorir hafa unnið og vinna
til ámælis fyrir vilja- og vizkuskort til lærdómsmenntunar, siðgæða og annarra
kristindómsdygða, er efla mættu þeirra sóma, heillir og farsæld í þessum og
öðrum heimi, með því að uppteikna þá — sem eg hefi getað fengið vitneskju
um — er á fyrri og síðari tímum með bundinni og óbundinni ræðu í ýmsum
vísindagreinum hafa verið þjóð vorri til uppbyggingar og sóma, hverra margir
hafa þar með gjört nafn sitt ódauðlegt, ekki einungis á vorri fósturjörðu, heldur
líka víðsvegar um Norðurálfu vors hnattar. Sá hálærði stiftprófastur meistari
Hálfdán Einarsson hefir að sönnu útgefið á prent Lærdómssögu Islendinga,
er langt yfirgengur mitt lof, en þar bæði er bók sú í fárra höndum og engir
ólærðir landar vorir fá hana skilið, þar hún er skráð á latínska tungu, þar að
auk hafa síðan hún var rituð rnörg skáld og rithöfundar viðbætzt, hverra
minningu og verkum eins vert er á loft að halda sem hinna fyrri, og þar eg
veit ekki til, að neinn landa vorra liafi tekið sér fyrir hendur að rita um þetta
efni í móðurmáli, vogaði eg mér út í þann ófærusjó, þó hæfilegleika og áhöld
vanti svo laglega yrði af hendi leyst.
Að geta gefið áreiðanlega skýrslu um skáld og ritsmiði fyrir siðaskiptin sjá
allir skynsamir, sem þess vilja gæta, hve örðugt er, já ómögulegt, þar bæði
eru margar þeirra ritgjörðir fyrir löngu undir lok liðnar, og sjálfra þeirra mun
nú margra ekki finnast getið að nafninu einu, því síður öðru. Allteins örðugt
er að fá fullvissu um skáldskapar- og lærdómsverk þeirra manna, sem nú lifa,
hverra fyrst verður getið að höfundum þeirra fráföllnum, nema þeirra fáu,
senr á prent eru útgengin. Nokkrir eru líka svo lyndir að vilja ekki láta verka
sinna getið verða fyrr en eftir sína daga. Það væri þá helzt yrki og lærdóms-