Prestafélagsritið - 01.01.1928, Page 195
Presfafélagsritið.
Um gildi mannsins.
181
óskiftum hug. Þannig verður hann æðstur, að hann sé valinn
af innri þrá þeirra sjálfra. Þá er framundan meiri auðlegð
gæsku, fegurðar og sannleika en vér enn fáum skilið. En við
valfrelsið lýkst einnig upp önnur leið — í gagnstæða átt, til
hryllilegrar hrörnunar siðferðilegs þroska. Það eru möguleik-
ar á því, að mennirnir haldi hana. Þeir gera það, ef þeir
verja illa þessari miklu gjöf, frjálsræðinu. Mannkynssagan í
heild sinni er engin trygging enn fyrir því, að svo kunni
ekki að fara.
Loks láta hugsanirnar háleitu og fögru um þróun mann-
kynsins því ósvarað, sem vér þráum heitast að vita. Höfum
vér einstaklingarnir, er nú lifum, sjálfstætt gildi? Það hlýtur
að miðast við ástand vort, en ekki það, að afkomendur vorir
eftir þúsundir miljóna ára verði framúrskarandi verur að
göfgi og gáfum — ofurmenni andans, sem standi oss ef til
vill jafnmiklu framar og vér nú hinum lægri dýrum. Eins og
froskurinn var froskur eftir sem áður, og apinn api, þótt þeir
væru forfeður vorir, þannig færist ekki þegar yfir á oss gildi
þeirra, er af oss kunna síðar að rísa á jörðunni.
Nei, það er mannlífið eins og vér þekkjum það, sem vér
verðum einkum að draga af ályktanir um gildi mannsins. Vér
þurfum að virða það svo náið fyrir oss, að oss gefi sýn yfir
það í samtíð og sögu til beggja hliða, þar sem það er spilt-
ast og göfgast, og oss skiljist það, að mannkynið sé ein heild,
bundin sterkri samábyrgð siðferðilega. Þegar einn aðhefst
ilf verk og vér hin áfellum hann þunglega, þá getum vér
heyrt rödd óma inst úr fylgsnum sálarinnar: >Dæmið ekki,
svo að þér verðið ekki dæmdir. Sakfellið eigi, svo að þér
verðið heldur eigi sakfeldir*. Verkið snertir oss sjálf. Væri
það óhugsandi, að vér hefðum unnið það, hefðum vér fengið
slæmt uppeldi og átt við sömu kjör að búa og kringumstæður
og sá, er vann? Svo er þá ekki síður um aðrar athafnir
mannanna. Jafnvel afrek þeirra, sem vér finnum, að oss eru
um megn, verða til þess að auðga alt mannlífið í augum
vorum. Þau snerta oss meir en annað og sýna með því, að
eitthvað hjá oss sé í ætt við þau. Mesta mannþekkingu öðl-