Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1939, Blaðsíða 24

22
Eins og illt athæfi vekur siðferðilega gremju manna, þannig
vekur og góð breytni velvild manna og vinarhug. Og líkt og
óvildin getur náð til ættmenna og vina þess, sem illa hefir
breytt, þannig getur og góðvildin náð til ættmenna þess og
vina, sem hana hefir vakið. En hvorttveggja ætti að réttu
lagi að forðast. Engu fremur en saklaus ætti að líða fyrir
sekan, ætti óverðugur maður að njóta góðrar brevtni ann-
arra. Hver og einn verður að vera ábyrgur fvrir eigin breytni
sinni, hvort sem hún er ill eða góð. Þar má hvorki saklaus
liða fyrir sekan, né heldur sekur maður vera talinn saklaus.
En því aðeins getur maðurinn tekið sér fram, að hann hafi
siðferðilegar fyrirmyndir og geti skapað sér sem gleggstar
hugmyndir um gott og illt.
5. Hin siðferðilega ábyrgð. En þá kemur að þeirri mikilvægu
spurningu, livort maðurinn sé siðferðilega ábvrgur gerða
sinna eða ekki. Hversdagslega finnst oss sem hver maður,
sem talinn er vitandi vits, eigi að bera ábyrgð á breytni sinni.
En er dýpra er skyggnzt, getur ýmsum sýnzt annað. Fyrst eru
það forlagatrúarmenn, sem ætla, að allt sé frá öndverðu fyrir-
fram ákveðið og' ei megi sköpiun renna. Sé svo, er maðurinn
aðeins leikfang í höndum æðri máttar, örlaganna eða guð-
anna, megnar ekkert af eigin rammleik og getur því eigi
talizt ábvrgur gerða sinna. Á hinn bóginn eru þeir, er telja
allt orsökum háð; og þótt maðurinn sé svo og svo gerður og
breyti svo og svo, þá sé það ýmist fyrir erfðir eða uppeldi
eða hvorttveggja, og því sé ekki unnt að gera ábyrgð gildandi
á hendur lionum um það, hvernig liann liafi breytt. En menn
gá þá ekki að því, að maðurinn hefir eigin orlcu til að bera,
eigið innræti, vit, tilfinningu og vilja og hefir því valfrelsi,
ef um tvennt eða fleira er að ræða. Auk þess á hann með vax-
andi reynslu að geta séð fyrir afleiðingar verka sinna og valið
þann kostinn, sem lionnm þykir vænstur, réttastur og beztur.
Loks er með uppeldinu, lofi og lasti, umhun og hegningu unnt
að liafa áhrif á hann til ills eða góðs; en sjálfur á hann sem
viti borin vera að geta valið á milli þessa, og því á liann, eink-
um ef hann brevtir af ráðnum hug og í ákveðnum tilgangi,
að bera ábyrgð gerða sinna.
Nú er í fvrstu einungis eða aðallega dæmt eftir ytri brevtni
manna og afleiðingum hennar. En bráðlega komast menn
að raun um, að tala má bæði um ytri og innri athöfn. Ytri
athöfn er t. d. að slá, en hitt innri athöfn: að vilja það og
viðleitni til að slá. En á hið innra er venjulegast ekki litið
J