Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1939, Blaðsíða 72
70
að veði fyrir það, sem hann berst fyrir af heilum liug. Það
er vandi að finna dæmi úr lífinu, er beri ói'ækt vitni þessa,
en þá er að grípa til skáldmenntanna, þar sem þessu er lýst
skýrt og hreint. Þjóðníðingurinn eftir Henrik Ibsen er
eitthvert ákjósanlegasta dæmi þessa. Læknirinn, dr. Stock-
mann, ræðst þar gegn hagsmunum byggðarlags síns og bæjar-
félags, er hyggst að stofna til baðstaðar við ströndina, er menn
vænta sér mikilla tekna af. Gegn þeirri fyrirætlun rís nú
læknirinn á síðustu stundu, af því að hann hefir komizt að
því, að brunnvatnið þar í bænum muni vera sóttmengað og
því stórliættulegt öllum baðgestum. Hann átti sjálfur að verða
læknir baðsins og hafa drjúgar tekjur af. Bæjarfógetinn,
bróðir hans, vill aftur á móti halda verkinu áfram, eins og
ekkert hafi í skorizt. En þótt læknirinn missi aðsókn sína og
allar vonir um auknar tekjur, ljóstar liann þessú upp. Þá er
bæjarskríllinn spanaður upp á móti honum, og hann brýtur
Iiús á lækninum með grjótkasti. Samt sem áður gefst liann
ekki upp, en er staðráðinn í að lialda baráttu sinni áfram fyrir
öllu því, er liann telur rétt og gott, og öll fjölskylda hans
fylgir honum að málum.
Slíkir menn eru salt jarðar, hvar sem þeir koma fram. Og'
einmitt í þessu er hin siðferðilega hugprýði fólgin, að fvlgja
því fram einbeittlega, er maður telur satt, rétt og gott. Það
gerði Sókrates, þótt hann væri borinn röngum sökum; liann
vildi ekki flýja úr fangelsinu, til þess að brjóta ekki lands-
lögin, en beið rólegur dauða síns. Annað stórfellt dæmi þessa
er framkoma Lúthers á ríkisþinginu í Worms, þá er hann
sagði, að ekki væri ráðlegt að breyta gegn samvizku sinni,
þótt hann ætti þess von að verða bannfærður og brenndur
á báli eins og Húss. Þriðja dæmið, þótt ekki sé jafn-skýlaust,
er það, þegar Giordano Brunó var brenndur á báli í Bóm
árið 1600 fyrir það, að hann vildi ekki afturkalla það, er
hann taldi vísindalega sannað. Allir vildu menn þessir standa
við það, er þeir töldu sjálfir satt, rétt og gott, og lögðu líf silt
að veði fyrir. Og svo mætti fleiri telja.
14. Tvö íslenzk stórmenni. En getum vér íslendingar þá nefnt
nokkuð svipað þessu úr vorri eigin sögu? Margar eru hetju-
dáðir forfeðranna, er vér getum miklazt af, en tvo menn ís-
lenzka úr nútíðarsögu vorri virðist mér þó sérstaklega mega
nefna í þessu sambandi, þá Jón Sigurðsson forseta á stjórn-
málasviðinu og Magnús Eiríksson á sviði trúmálanna.
Vér dáum J ó n S i g u r ð s s o n fyrir framkomu hans á þjóð-