Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1939, Blaðsíða 153
151
birgðar. Asamt athafnafrelsinu hefir það að vísu leitt til mik-
illa og síaukinna framfara; en á hinn hóginn hefir það títt
valdið atvinnuleysi, eymd og örbirgð. Og því meir sem svo-
nefnt félagsfrelsi hefir aukizt með stofnun flokka, stéttasam-
taka, verkbanna og verkfalla, því harðari og tiðari liafa átök-
in orðið innan þjóðfélagsins, stundum svo mikil, að til vand-
ræða horfði, og jafnvel hlóðsúthellinga, og því aldrei meir
talað um misrétti en einmitt þar. En hver vill afnema at-
hafnafrelsið og einkaframtakið með öllum þeim framförum,
er af því leiða, nema þeir, sem vilja leggja allt undir ríkis-
valdið og gera menn að þýjum og þrælum þess? Nema þeir,
sem hugsa mest um jafnréttið og jöfnuðinn? —
En hvað er þá að segja um það? Eru hugmyndir manna
um jafnrétti og jöfnuð jafn-óljósar eða jafn-mikið á
reiki eins og hugmyndir manna um frelsið?
í fyrstu átti jafnréttið að merkja það, að menn væru jafnir
fyrir lögunum. En hefir það nú í reyndinni orðið svo? Þótt
sjálf lög'in séu bæði réttlát og sanngjörn, getur verið mikill
aðstöðumunur manna, eftir efnum og ástæðum, eftir misgóð-
um skilningi manna á lögunum, eftir beitingu þeirra eða mis-
beitingu, og síðast en ekki sízt eftir skilningi dómaranna á
lögunum og túlkun þeirra, sem valdið getur hinu mesta mis-
rétti.
En þá er að líta á hið pólitíska jafnrétti, fjárhagslegan jöfn-
uð og félagslegt jafnrétti. — Á síðustu árum og áratugum eru
menn í ýmsum löndum farnir að gera sér allmikið far um
það, og þó einkum í svonefndum einræðisrikjum, að tak-
marka bæði persónulegt og pólitískt frelsi manna. En mikil
líkindi eru til, að þetta geri aðeins illt verra og girði að síð-
ustu fyrir bið frjálsa framtak, sem er lífæð framfaranna og
því öllu öðru nauðsynlegra. Sýnu verra er þó hitt, að gera
alla menn að þrælum ríkisvaldsins, þótt þeir fái ef til vill í
sig og á fyrir það.
Og þótt þetta yrði, þá eru hugmyndir manna um jafnrétti
og jöfnuð enn svo mjög á reiki, að engra einhlítra úrræða
er að vænta. Ef til vill er ekki heldur neinn jöfnuður til lang-
frama lnigsanlegur, þegar af þeirri ástæðu, að menn eru svo
ólíkir að eðlisfari og verða því aldrei eins eða jafnir í einu
né neinu. En þar sem menn nú jafnaðarlegast hugsa mest um
afkomuna, má spvrja, hvort unnt sé að koma á einhvers-
konar fjárhagslegum jöfnuði. Þar hafa menn hugsað sér ým-
iss konar „jöfnuð“ og þá fyrst og fremst jafna úthlutun lífs-