Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1939, Blaðsíða 249
247
út yfir gröf og dauða. Þriðji möguleikinn er ekki óhugsandi,
að unnt sé að finna einhverja þá undirstöðu, er heimspeki
og trú geti sameinað sig um.
2. Tilveran lítt kannað land. Ég vildi nú mega hyrja á því,
lesendur góðir, að leggja fyrir yður ofurlitla spurningu. Segj-
um, að vér ættum að kanna eitthvert lítt þekkt land eða
værum staddir í veglausri eyðimörk. Myndi yður þá þykja
ráðlegt að fara eftir hillingum þeim, er fram undan kynnu
að birtast, hversu fagrar og unaðslegar sem þær virtust vera,
og jafnvel þótl menn gælu trúað því, að þær væru endurskin
af einhverjum fjarlægum veruleika? Og mvnduð þér ekki
fremur kjósa að fara eftir uppdráttum þeim, áttavitum og
leiðarstikum, er samvizkusamir landkönnuðir hefðu áður gert
og komið þar fyrir? Líkt þessu er því farið með tilveruna,
sem enn er að miklu leyti ókannað land. Vér mvndum síður
leggja trúnað á eitthvert gamalt trúar- og heimspekikerfi,
nema það væri á því betri rökum reist, en á þær vísindalegu
rannsóknir, er þegar hafa farið fram, og þá vísindalegu þekk-
ingu, sem vér höfum þegar aflað oss á ýmsum sviðum. Við
það ber þó að kannast, að þekkingin er misgóð, og að þetta,
sem vér höfum áunnið oss í vísindunum, eru ekki nema þekk-
ingarskæklar, sem ná ekki nema vfir takmörkuð svið tilveru
vorrar; og þótt þeir séu allir lagðir saman, svo sem við á, þá
ná þeir þó ekki lengra en út að takmörkum mannlegrar
reynslu. En hvað tekur þá við? — Þá þykir ráðlegast að fara
fyrst eftir því, sem reynslan bendir til og sennilegast þykir,
og er það aðalhlutverk heimspekinnar að benda á það. En
siðan geta þeir, sem það vilja, varpað sér í fang trúarinnar.
Þó myndi ráðlegt einnig fyrir þá að hugleiða það, sem senni-
legast þykir, og vita, hvort ekki séu neinir hugsanlegir mögu-
leikar á að sameina svo trú og vísindi, að hvorugu sé mis-
hoðið. Það situr illa á sæmilega menntuðum mönnum að
setja sannfæring sína ofar öllu því, sem sennilegt er eða
sannanlegt, og minnir of mjög á kolagerðarmanninn, sem
gerði sér i liugarlund, að kolaglæður hans væru sjálfur al-
heims-aflinn.
Ég ætla nú í því, sem á eftir fer, að gera ofurlitla grein fvrir
síðustu tilgátum heimspeki og vísinda og sýna fram á, að þau
eru ekki svo óvinveitt hugsæilegri guðstrú, sem margur myndi
ætla.
3. Undanfarar nýrra kenninga. Á síðustu tveim áratugum
hefir ný heimsskoðun verið að ryðja sér til rúms, einkum á