Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1939, Page 25

23
fyrr cn við nánari athugun og það talið svo að segja sjálfgefið.
En þar keniur þó þegar til álita, hvort eitthvað sé vilja- eða
óviljaverk. Óviljaverk getur stafað af vangá, hugsunarlevsi
eða beint kæruleysi og fer þá að verða aðfinnsluvert. En vilja-
athöfnin getur stafað af hráðræði, breyzkleika, megnri geðs-
hræringu, sterkri sjálfsbjargarhvöt, eða af beinum ásetningi
og af ráðnum hug, og virðist maðurinn þá í síðasta fallinu
eiga að hera fulla áhvrgð gerða sinna. Þó getur enn komið
til álita, hvort þetta sé einstök og alveg sérstæð viljaathöfn
hjá manninum eða liann sé vanur að brevta svo. Og eigi hið
síðara sér stað, er það talið stafa af innræti hans eða skap-
gerð, og þá er það sj álf mannsins, sem vér dæmum eða
fordæmum. Ef vér nú samt sem áður álítum, að manninum sé
þetta meira eða minna ósjálfrátt, að hann þjáist t. d. af stel-
sýki eða öðru þvilíku, virðum vér lionum til vorkunnar; eins
vorkennum vér barni því, sem hefir verið alið upp með þjóf-
um og illræðismönnum og hefir beinlínis verið þröngvað til
að stela eða hafa glæpsamlegt athæfi i frammi. En maður,
sem ótilneyddur af innri eða ytri ástæðum stelur eða fremur
glæp og gerir þetta með köldu blóði og af ráðnum hug.
hlýtur að vera þjófgefinn bæði að eðli og innræti og hann
hljótum vér að áfellast og sakfella, lil þess að hann fái tilefni
(ástæðu) til að bæta ráð sitt.
Það er því hið upprunalega eðli manns og innræti (eðlis-
farið, eðlisgerðin), sem vér með aðfinnslum vorum, ögun og
uppeldi viljum reyna að brevta og bæta og gera að vísvitandi
siðferðilegri skapgerð. Þá þykjumst vér mega hafa von um,
að maðurinn geti öðlazt góðan, siðferðilegan vilja, er breyti
í öllu sem hann veil bezt og réttast. Það er m. ö. o. hið upp-
i'Unalega sjálf mannsins, sem vér með uppeldi voru og um-
vöndunum erum að reyna að gera að siðferðilegu sjálfi með
lofi voru og lasti og margs konar viðurlögum. Forlagatrúar-
nienn álíta, að þetta upprunalega sjálf, eðlisgerðin, fari sínu
fram, hvað sem á gengur; en þeir, sem eru orsakatrúar, trúa
því einmitt, að unnt sé að brevta því með breytilegum áhrif-
um og aðstæðum (orsökum), og því láta þeir ýmist lofi eða
lasti, umbun eða hegningu rigna niður yfir þetta uppruna-
lega sjálf frá upphafi vega í þeirri trú, að liví megi breyta
til hins betra eða til þess, sem umhverfið helzt kýs.
fi. Siðrænar hugmyndir. Nú eru hinar siðrænu hugmyndir
nianna mjög á reiki frá uppliafi að öðru lejdi en því, að menn
halda mjög fast við siðvenjur, lög og trú og vilja ógjarna, að