Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1939, Blaðsíða 51
49
að sýna fram á, hvernig þær gætn orðið til þess að þroska
bæði einstaklinginn og þjóðfélagið og lyfta hvoru tveggja
til hins fegursta blóma. Síðan kom Aristóteles til sögunnar
og sýndi fram á það í siðfræði sinni (Ethica Nicomachica),
í bverju allar dyggðir væru fólgnar og liver væru liöfuðein-
kenni lastanna, að vera ýmist „of eða van“, öðru livoru megin
við hið gullna meðallióf. Þó nokkru síðar risu liinir tveir
aðalskólar siðspekinnar, siðspeki Epikúrea og Stóumanna.
Epikúrear gerðu nautnina, en þó einkum binar andlegu
nautnir og geðróna, að keppimarki sínu; en Stóumenn
skyldu og dyggð og það að lifa samkvæmt guðs og náttúr-
unnar lögum og hvika í engu frá því, sem rétt er og gott.
Hvorir tveggja reyndu að gera sér grein fvrir aðaleinkenn-
um bins spaka manns, er lifði lífi sínu á hinn fullkomnasta
bátt og gæti orðið öllum öðrum til fyrirmyndar. En um og
eftir Krists burð snerist liugur manna til trúspeki og æ því
meir sem lengra leið. Um 200 e. Kr. reyndi Origenes frá
Alexandríu að semja fagra og báleita trúspeki að baki kenn-
ingum kristindómsins, og um líkt leyti liófst hin svonefnda
Nýplatónska, er einnig var fögur og iiáleit hugspeki. En livor
tveggja varð að víkja fyrir kenningum Páls postula og August-
ins kirkjuföður um synd, sekt og dauða, náð og endurlausn,
°g upp úr því reis pápiskan, er um allar miðaldir revndi að
aga þjóðirnar og siða með kirkjuvaldi sínu og hinum svo-
nefndu náðarmeðulum kirkjunnar. Sú saga verður ekki frek-
ar rakin hér, heldur snúum vér oss nú að binum einstöku
dyggðum grískrar siðspeki.
3. Hófstilling. Eitthvert elzta orðtak Forngrikkja var: Meden
agan! — Allt í bófi, ekkert um of! — Og einhver fyrsta dyggð-
in, er þeir réðu mönnum til að iðka, var hófstilling
(sófrosyne) eða eins og það síðar var nefnt, sjálfsagi (eng-
krateia). Átti liann einkum að vera í því fólginn, að menn
stilltu fýsnum sínum og girndum í bóf og befðu fulla stjórn
á sjálfum sér.
Plató, sem fvrstur manna meðal Grikkja reit um sið-
ferðileg efni, líkir hófstillingunni við samstilling eða sam-
hreimi allra sálarhæfileika vorra, þannig að ekkert skeri sig
úr, en mvndi eina fagra sambljómun. Þó á bann þar einkum
við tilfinningar vorar og tilbneigingar, að þær vaxi manni
ekki yfir höfuð, en skipi sér undir skynsemi vora og hug-
sjónir, og þá einkum hugsjón liins góða, er æðst sé ag
göfugust allra hugsjóna. Hófstillingin ætti því einkum að vera