Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1939, Blaðsíða 97
95
sér líkt (causa concipit effectum). Loks er hið vitræna
(teleologiska) orsakasamhengi skyni og skvnsemi gæddra
vera, sem verður til fyrir það, að þær ýmist skynja eða hugsa
sér eitthvert markmið, er þær síðan keppa að, eða hefjast
handa um eitthvað, er þær sjálfar iiafa upp liugsað og fram-
kvæma síðan með því að heita liinu vélræna og vefræna or-
sakasamhengi til þess að koma því í verk. Er þá sagt, að or-
sökin, hinn liugkvæmi maður, finni sjálfur upp verkanina
(causa invenit effectum).
Nú með því að orka og efni verða fyrst til, kemur og hið
vélræna orsakasamhengi fvrst til sögunnar, þá liið vefræna,
þegar öll lífsskilyrði eru fyrir hendi, i sköpun og' lífsslarfi
jurta og dýra, og loks hið vitræna lijá hinum skvni og skyn-
semi gæddu verum. Mætti ef til vill rekja þessi afbrigði or-
sakasamhengis úr einu í annað, en þess verður ekki freistað
liér, lieldur aðeins í stórum dráttum rakin þróun vitsmuna-
og viljalífsins.
8. Þróun vitsmuna- og viljalífsins. Um aldaraðir liefir mönn-
um reynzt það næsta torráðin g'áta, hvernig andinn og' and-
leg starfsemi gæti sprottið upp af eða verið samfara efnafari
líkamans, og þá ek'ki síður Iiitt, hvernig hin andlega tilgangs-
starfsemi skuli Iiafa getað orðið til í heimi, sem aðallega var
vélræns eða vefræns eðlis. Ég hefi í sálarfræði minni reynt
að sýna fram á, hvernig þetta mætti verða fyrir Iiægfara þróun
vitsmunanna af einu stigi á annað, frá svonefndum hlind-
um eðlishvötum til markvissra fýsna, er hefðu glögga hug-
inynd um markmiðið, og' svo þaðan aftur til viti borinna
liugða, er hefðu fengið hugmynd hæði um takmark og tæki.1)
Lítum þá fyrst á vitsmunina. — Áður hugsuðu menn sér
tauga- og heilastarfsemina fólgna í fremur grófgerðum efna-
breytingum, og að sjálfsögðu eru þær jafnan nokkrar eins
og súrefnisneyzla frumanna sýnir. En nú liugsa menn frekar
1 rafeindum, að rafeindir geti skotizt til og frá milli efnis-
eindanna, setzt á þær, endurskipulagt þær, aðskilið þær eða
tengt á ýmsa vegu eða markað þær á annan liátt. Hugsa menn
sér nú, að negatívur rafstraumur orki á skvnfæri og taug,
felli hinar pósitívt hlöðnu efniseindir úr hástöðu sinni og
livildarástandi og berist svo taugahræring þessi í nokkurs-
konar krákustíg eftir endilangri taug, unz komið sé að tauga-
tengslum vfir í sjálfar heilafrumurnar, eina eða fleiri, en
1) Almenn sálarfræði, II. útg., V. kaf’li, bls. 110—50, sbr. bls. 224—25.