Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1939, Blaðsíða 83
81
breytt svo sem vera bar, og veitir hún þá sjálfsánægju og
friði í sálu mannsins; en vond samvizka, ef maðurinn liefir
breytt illa og ómannlega, en það getur kvalið hann öllum
stundum eftir það og jafnvel ævilangt. En stundum leiðir
samvizkan líka til iðrunar og yfirbótar, sinnaskipta og jafn-
vel nýs, betra lífs.
Samvizkulífið er eitthvert bið markverðasta og stundum
líka bið afdrifaríkasta starf, sem fram fer í mannssálinni, sé
því á annað borð nokkuð sinnt. Á því veltur, livort maðurinn
verður góður eða vondur eða aðeins miðlungsmaður í allri
breytni sinni, hvort liann skellir skollaeyrunum við öllu því,
sem siðferðishugð bans eða trúarhugð kann að segja Iionum,
eða liann verður grandvar og binn samvizkusamasti í allri
breytni sinni og þá öðrum til fyrirmvndar. En hvaðan er þá
þessi rödd samvizkunnar runnin?
6. Samvizka manna og siðavit. Ýmsir eru þeirrar trúar, að
samvizka manns og síðavit sé annaðhvort meðfætt eða guð-
innblásnir eiginleikar, er síðar komi frani hjá manninum. Má
vera, að sumir þætlir samvizkunnar séu manninum með-
fæddir. Eins og menn þegar frá fæðingu finna til geðfelldni
og ógeðfelldni, þæginda og.óþæginda, eins mætti ætla, að
menn þegar frá upphafi finni nokkurn greinarmun góðs og
ills, án þess að gera sér nánari grein fvrir þessu. En sjálfs-
ánægjan og sektarmeðvitundin kemur áreiðanlega ekki fyrr
U1 sögunnar en mannsbarnið sjálft fer að gera sér grein fyrir,
að það bagar sér annaðhvort eins og því er sagt og fær þá lof
fyrir, eða brýtur bág við siðaboðin og það, sem rétt er talið,
»g þá fer varla bjá því, að það finni til sektar. Um siða-
vitið er það að segja, að menn taka venjulegast upp siðaskoð-
anir umhverfis síns og þeirra manna, er þeir bafa alizt upp
lijá. En svo getur farið, að bæði siðavit og samvizka einstakra
manna hefji sig upp vfir það, sem almennt er kennt eða
ti’úað, og þá er samvizkan orðin hvorttveggja í senn, sinn
eiginn æðsti löggjafi og þegn. Siðavitið er áreiðanlega elcki
nieðfætt, heldur orðið til fyrir uppeldisáhrif annarra og eigin
ihugun. Raunar segir í ritningunni, að lögmálið bafi verið
i'itað í björtu manna. En hví er þá sinn siðurinn í hverju
landi, og hversvegna voru það þá ekki sömu lögmálsgrein-
arnar, sem ritaðar voru í björtu Gyðinga, Grikkja og ann-
arra? — Ætli arfsögn, trú og siðir ráði ekki meira bæði um
siðavit og siðafar en meðfæddar tilfinningar manna? Og er
ekki nokkuð langt síðan menn komust á þá skoðun, að engar
n