Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1939, Blaðsíða 266
264
Rætist hér það, sem Aristóteles sagði fyrir endur fyrir löngu,
að i líkama hverrar lifandi veru væri eitthvert form eða
innanmið (entelecheia), er fóstrið færi eftir óafvitandi og
ósjálfrátt í þróun sinni. Um frjóeggið og þróun þess i móður-
lífi mætti því segja, að orsökin gæti af sér verkunina
(Causa coneipit effectum).
8. Vitsmunalíf manna og málleysingja. Þæging lífsþarfanna
er aðalviðfangsefni allra lifandi vera, jurta og dýra. Þæging
þessi er í fyrstu ósjálfráð og óafvitandi og ef til vill efnasam-
drættinum (eða svonefndum kemotaxis) einum að þakka,
en svo verður hún smám saman skyni gædd og loks
hugræns eðlis. Upp af þörfum manna og málleysingja
spretta fyrst ýmiss konar tilfinningar, er nefna mætti lífs-
kenndir, af því að þær segja til um líðan lífverunnar, og
skiptir aðallega í tvö horn, þæginda- og óþægindatilfinningu.
Þægindin hera vott um byrjandi þægingu, en óþægindin um
byrjandi vanþægingu. Því gerir lífveran annaðhvort að lialda
sér við hin þægilegu áreiti, eða flýja þau, sem óþægileg eru;
hún fer því þegar að velja og liafna. Þessar tilhneigingar
eru í fyrstu blindar eðlishvatir, þar sem lífveran liefir hvorki
skynmynd né hugmynd um markmiðið fyrir hreytni sinni. En
lifveran gerir ekki einungis að njóta þess eða hafna því, sem
fvrir hana ber, hún fer einnig smám saman að nema það,
þ. e. að skvnja áhrifin, bera kennsl á þau, muna þau og að
síðustu að hugsa um þau, eftir því sem skynfærum, mænu-
kerfi og heila fer fram. Fvrst verða þá hinar blindu eðlis-
hvatir að skynliræringum (samsettum sensomotoriskum
hreyfingum) með skynrænu vali, þannig að lífveran vel-
ur það úr skynjunum sínum, sem er þægilegt eða hentugt i
þann og þann svipinn, en hefir enn hvorki hugmýnd um tak-
mark né tæki. Síðan fer hún að bera kennsl á það, sem
helzl þægir þörfum hennar, en kennsl eru byrjandi minni.
Þá fer hún fyrir margfalda endurtekningu að muna það,
og má þá segja, að hún hafi fengið hugmynd um takmarkið;
hin skynræna eðlishvöt er þá orðin að hugarhvöt, að
ósk eða fýsn með hugmynd um takmarkið og fer þá að fara
fram h ugrænt val um það, hvaða hvöt beri helzt að þjóna.
Og loks, þegar einhver þessara hvata er orðin manni sérstak-
lega hugstæð, verður hún smám saman að viti borinni hugð,
með liugmynd hæði um takmark og tæki.
Allt virðist þetta bundið tauga- og heilastarfsemi við-
komandi lifveru; hugsuðu menn sér hana áður fólgna i