Andvari - 01.01.1973, Side 162

160
ÞÓRÐUR JÓNSSON
ANDVAIU
Guðmundur heldur uppi skörulegri málsvörn gegn þeirri skoðun, sem hér
er lýst, að mannskepnan sé máttvana leiksoppur vélgengra efnahvarfa. Rök-
stuðningur hans í því efni er mjög sannfærandi. Virðast mér sjö fyrstu kaflar
bókarinnar einna markverðastir, þó að þar komi e. t. v. lítið frá höfundi sjálfum.
Ég hef ekki hrifizt af sálfræðitilgátum Guðmundar, en þær hefur hann vafa-
laust sjálfur talið merkasta efni bókarinnar, enda varð hann doktor fyrir vikið.
Afstaðá mín rnótast af þeirri skoðun, er ég mun ekki rökstyðja að þessu sinni,
að eina aðferð vor til öflunar þekkingar sé hinn vísindalega aðferð. Ég tel enga
ástæðu til að trúa á tilveru fyrirbrigða, sem reynsluþekkingu knýr mig ekki
skilyrðislaust til. Á framangreindum forsendum virðist mér kenning Guðmundar
um bina ósjálfráðu eftirlíkingu fremur fánýt lrá heimspekilegu og vísindalegu
sjónarmiði. Aftur á rnóti er kenningin hvorki leiðinleg né óskynsamleg og vel
þess virði að vera lesin. Hún sýnir ýmislegt í nýju ljósi.
Helzta stíleinkenni Hugar og heims er, að bókin er í upphafi samin sem
fyrirlestrar. Þau lögmál, sem gilda urn samningu fyrirlestra, eru öll önnur exr um
ritverk. Er því irokkuð urn endurtekningar, og einatt eru í upphafi kafla dregn-
ar saman aðalniðurstöður fyrri kafla. 1 fyrirlestrinum verður framsetning að vera
svo skýr, að áheyrendur skilji jafnharðan. Þetta hefur Guðmundi tekizt með
ágæturn. Skýrleiki framsetningarinnar er jafnvel sums staðar á kostnað ná-
kvæmni. Moldviðri er hvergi finnanlegt. Ég minnist þess ekki að hafa þurft að
marglesa málsgreinar, eins og algengt er í heimspekiritum. Aðdáunarvert er,
hversu vel höfundi hefur auðnazt að sneiða hjá því fræðiorðamyrkviði, er
tröllríður oft talanda menntaðra manna.
Surnir kaflar bókarinnar er byggðir upp líkt og tónverk. Éremst er slegið
fram tilgátu, fullyrðingu eða spurningu. Hún er síðan rædd fram og til baka
og málflutningurinn skýrður með dæmum. Oft vitnar Guðmundur til ljóð-
skálda, allt frá höfundum Eddukvæða til Einars Benediktssonar. I heild má
segja, að mikil reisn sé yfir málfarinu, eins og tilvitnanir ættu að sýna.
Sigurður Guðmundsson skrifaði ritdórn um Hug og heirn í Skírni árið
1913 (378.-383. bls.). Éýkur hann þar miklu lofsorði á bókina og málflutning
höfundar allan. Kemur fram í ritdómi Sigurðar, að Guðmundur Einnbogason
hefur búið til ýrnis nýyrði í fyrirlestrum sínurn, t. d. orðið hneigð. Sigurður
Guðmundsson fagnar því, að nú skuli heimspekingur vera að rísa upp með Is-
lendingum. Hann segir: „Heimspekiprófessorinn ætti að geta orðið þjóð sinni
þarfur maður. Hann ætti að geta unnið sér frægð og þjóð sinni sæmd með
ritstörfum sínum." Víst er, að Guðmundur Einnbogason hefur orðið bæði sjálf-
um sér og íslendingum öllum til sóma með heimspekiiðkunum sínurn.