Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1939, Blaðsíða 29

27
8. Samvizkan og hið seðra sjálf. Einhversstaðar hefi ég lesið
það nýlega hjá manni, sem þó mætti og ætti að vita betur, að
Sigm. Freud, og þá líklegast aðrir sálkönnuðir líka, hafi
velt samvizku manna úr þeim öndvegissessi, er hún áður skip-
aði sem sjálfsumhvggja mannsins fyrir allri breytni Iians, nið-
ur i forað „undirvitundar“, þar sem hinar hlindu eðlishvatir
manna fari hamförum og reyni að stjórna mönnum til orðs
og æðis. — Ég veit nú ekki betur en að einmitt Freud hafi
meðal annarra bent á það, hvernig hið æðra sjálf skap-
ist i uppeldinu fyrir fortölur foreldra og fræðara, og að það
sé einmitt þetta æðra sjálf, er með siðferðishugð sinni eða
samvizku reyni annaðhvort að bæla hinar ósiðlátu hvatir
manna og halda þeim niðri eða að lyfta þeim til æðri mark-
miða, sem maðurinn eða öllu heldur hið æðra sjálf lians
geti fellt sig við. Samvizkan er þá allt í senn: hollur ráðgjafi,
ákærandi og nokkurnveginn óhlutdrægur dómari, er reynir
að leiða manninum það fyrir sjónir, er hún telur gott og rélt,
en áfellist liann, ef liann sinnir þvi ekki eða brevtir gegn því,
og hegnir honum með ávítunum sínum og samvizkukvölum,
ef hann lætur ekki betrast.
1 uppeldinu reyna, eins og kunnugt er, góðir foreldrar og
fræðarar að koma því inn lijá börnunum, hvernig þeim beri
að haga sér, livað trú, lög og siðir heimti af þeim, og hvað
við liggi, ef út af sé brugðið. Fyrir þetta mvndast eins konar
klofnun í sjálfi mannsins í svonefnt æðra og lægra sjálf,
sjálfið eins og það er í raun og veru með öllum sínum ágöll-
um og holdlegu tilhneigingum, og sjálfið eins og það ætti
að vera eða að verða, samkvæmt æðstu og beztu fyrirmynd-
um trúar, laga og siða eða sjálfrar samvizkunnar. Svo fer
þetta æðra sjálf að gera það tilkall til mannsins, að liann
bréyti svo sem hin viðurkenndu siðaboð heimta og áskilja
eða hafi verra af, samvizkukvalir og annað. Fvrir þella mynd-
ast skyldutilfinning manns. Manni finnst, að manni
beri, eða maður eigi eða að manni sé'skylt að gera eitt-
hvað eða láta það ógert. Svo kemur samvizkan á eftir, ýmist
góð eða vond, og loks iðrun og vfirbót, ef maðurinn kannast
við, að hann liafi brotið freklega gegn siðferðishugð sinni
eða sínu eigin æðra sjálfi eða, ef um vtri siðavöld er að ræða,
gegn trú, lögum eða siðum. En auðvitað geta menn líka skotið
skollaeyrum við samvizku sinni og jafnvel svæft liana eða
drepið.