Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1939, Page 95

93
næsta. Það gæti orðið þelta eða liilt; menn gætu gizkað á það
nieð nokkrum sennileik, en engri vissu.
Þannig er allt á hverfanda hveli í rafeindaheiminum, sem
er undirstaða efnisheimsins. En það, Jive þessa gætir Jítils í
eínisheiminum, kemur hæði af því, að frumeindirnar virð-
ast þrátt fvrir allt svo fastar og óumbreytanlegar, og í öðru
lagi af því, að þær mynda ótölulegan fjölda samsettra efna,
svonefnd samhverf fyrirbæri, er jafnan liaga sér á
sama eða svipaðan Jiátt og mynda því nokkurn veginn fast
°g stöðugt orsakasamliengi. Alltaf geta þó einhver f ráliverf
fyrirbæri komið fyrir, er nivnda undantelíningar frá því,
sem við mátti búast. Gætir þeirra oft Iítið í fyrstu, en geta
þó liaft hinar stórfelldustu afleiðingar. En með þessu er Jjæði
hið venjulega orsalvasamliengi og það, sem vér nefnum til-
viljun eða liending, skýrt.1)
ö. Orsakasamhengið aflrænt og breytilegt. Áður en vér at-
hugum nánar, í liverju svonefnt frjálsræði viljans kunni að
vera fólgið, þylcir rétt að atlmga sjálft orsakasamliengið og
skoðanir manna á því nú upp á síðlvastið.
Af því, sem sagt var frá í síðustu grein, má sjá, að efnið
ev ekki jafn-dautt og óvirkt eins og menn áður liafa ætlað.
Hin sjálfkrafa upplausn geislandi efna sýnir, hversu orku-
þrungin þau eru og að þau leysast smám saman upp og breyt-
ast í önnur létlari frumefni. En þetta sýnir þegar, að efnið er
ekki eilíft, lieldur til orðið, orðið til úr hinum örsmáu raf-
'uagnseindum. En með því er efnishyggjan dauð og grafin
°g rís aldrei upp aftur í sinni gömlu mynd. Undirstaða alls
er orkan, er kemur í ljós í hinum viðlægu og frádrægu raf-
eindum, og samhæfing þeirra í frumeindum efnisins myndar
tindirstöðu alls annars. Orsakasamhengið er því af aflræn-
tun toga spunnið, er samstarf starfrænna og þolrænna krafta,
er í hverju falli hafa einhverjar afleiðingar i för með sér.
Nú hefir það og komið i ljós við nánari athugun, að sjálft
orsakasamhengið er miklu margbrotnara og margbrevtilegra
en menn áður liafa gerl sér í hugarlund. í sem stvtztu máli
niætti ef til vill lýsa því þannig:
1) Shr. Greinar II, 2. bls. 18 o. s.