Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1939, Side 109

107
Til forna var og heimilisarinninn talinn einhver hinn helg-
asti staður. Kringum arineldinn sátu menn við allar mál-
tiðir, og þar mátti ekkert ljótt um hönd hafa. Þar hafði og
húsmóðirin öll völd, og með fordæmi sínu og framferði setti
hún sinn svip á heimilið. Nú er öldin önnur. Nú er hinn góði
andi heimilanna víða á hak og burt og kemur ekki aftur, nema
menn fari að revna að gera þau aftur að nokkurskonar helgi-
véum góðra siða og manndvggða, eins og þau voru eða áttu
að vera til forna.
2. Heimilið undirstaða félagslífsins. Þá er karl og kona stofna
til hjúskapar, er gert ráð fvrir ævilangri ti’yggð og trúfesti.
Og þótt þetta takist misjafnlega á þessum síðustu og verstu
tímum, þar sem hjónaskilnaðir eru orðnir deginum tíðari,
er þó gert ráð fvrir gagnkvæmu trausti, samlijálp og sam-
heldni svo lengi, sem sambúðin helzt. Og þetta eru dvggðir,
sem ætlað er, að nái ekki einungis til sjálfra hjónanna, heldur
og til harna þeirra og afkomenda og, ef vel tekst, til allrar
ættarinnar og ættbogans. Svo var það og með vorri eigin þjóð
á þjóðveldistímunum. Þá mynduðu ættarhöfðingjar með
ættum sínum meginþætti þjóðfélagsins; því næst komu goð-
arnir með goðorðum sínum og þingbændum þar fyrir ofan,
og loks allsherjarríkið á alþingi. Á hverju átti allt þetta að
hvíla nema gagnkvæmu trausti og trúnaði, þar sem þeir, er
voru sömu ættar eða sama goðorðs, voru taldir samþola
(solidariskir), urðu að þola súrt og sætt hver með öðrum og
urðu jafnvel að svara til saka fyrir hvern sinna manna, ef
út af brá til ófriðar, Iiúsbóndinn fyrir heimili sitt og' Iijú, ætt-
arhöfðinginn fyrir ætt sína og venzlafólk, og goðinn fvrir
alla þá, er í þingi töldust með honum. Allt hvíldi þetta á
gagnkvæmu trausti milli höfðingjans og manna hans, enda
allt félagslíf þá vopnaður friður. Iíefðu íslendingar þá verið
sóttir með vopnum af erlendri þjóð, hefði sennilega komið
til almenns útboðs, en það hefði sýnt, að þjóðin var talin
samþola heild. Til þessa kom þó ekki, heldur til innanlands-
stvrjalda og Stnrlungaaldar, er snndraði hinu veikbyggða
þjóðfélagi og lagði það undir erlend vfirráð.
3. Samhjálp og samábvrgð. Einu geta þó Islendingar stærl
sig af frá þjóðveldistímanum, og það er samhjálp sú og sam-
ábvrgð, sem þeir komu á hjá sér í sveitarmálum. Þá „skapaði
félagshyggja íslendinga ný félagsleg sambönd, og leiddu þau
til þess þroska, að slíkum hafa þau eigi náð hjá öðrum þjóð-