Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1939, Qupperneq 136

XVIII. Réttlæti og sanngirni.
1. Greinargerð. Greina verður milli réttlætistilfinningar og
hugmvnda manna um það, hvað sé rétt og rangt, svo og þess,
er menn nefna réttlæti í dómum, viðurlögum og athöfnum.
Réttlætistilfinningin lýsir sér í því, að mönnum líkar það vel,
er rétt þykir, en gremst það eða reiðast því, sem rangt þykir
gagnvart sjálfum þeim eða öðrum, og vill maður þá gjarna
láta leiðrétta það eða hefna og hegna fyrir það. Má því segja,
að viðleitni manna til leiðréttingar á því, sem rangt er talið,
spretti upp af gremju manns eða hefndarhug. Rétt er það ein-
att talið, er kemur heim við siðvenjur manna, lög og trú, en
rangt það, sem á einhvern liátt brýtur hág við það. Loks er
það talið réttlæti, þá er menn í dómum sínum og' athöfnum
umbuna það, senr vel er gert, en hegna réttilega fyrir það, sem
rangt er talið í brevtni manna og framferði. En réttlátur er
sá maður talinn, sem í allri brevtni sinni fer sem næst eftir
siðum og lögum þjóðfélags þess, sem hann lifir i.
1 frumstæðum þjóðfélögum ræður hefnigirnin mestu og
hnefarétturinn (jus fortioris). En í flestum menningarrikjum
er farið eftir skráðum lögum og dómstólar settir á stofn, sem
ætlað er að fara að réttum lögum. En þótt skráðar séu lögbæk-
ur, ná þær aðallega til hins lagalega réttlætis. En til er ýmis-
konar réttlæti þar fvrir utan, bæði félagslegt og siðferðilegt, og
þá fer réttlætistilfinning manns að teygja sig' enn lengra. Loks
teygir hún sig jafn-langt og samvizka manna og siðavit nær.
En —■ hvað er réttlæti? Þeirri spurningu mun revnast jafn-
örðugt að svara, svo tæmandi sé, eins og annarri spurningu, er
spurt var um forðum: Hvað er sannleiknr? — Engu að síður
munum vér nú reyna að greiða úr þessu að nokkru. Má segja,
að réttlætið sé liugsjón, sem þó geti tekið all-verulegum brevt-
ingum frá einu menningarstigi til annars.
2. Réttlætishugsjónin. Ef rita ætti sögu sjálfrar réttlætishug-
sjónarinnar, væri það að nokkru leyti það sama og eiga að