Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1939, Page 137

135
rita sögu trúar, laga og siða, því að rétt er venjulegast það
talið, sem trú, lög og siðir kveða á um, að gera skuli. Nú verð-
ur þessi saga ekki rakin hér; en á hitt skal bent, og þó að-
eins í stórum dráttum, að sjálf réttlætishugsjónin hefir stórum
brevtzt frá einum tíma til annars og er enn að hreytast, víkka
og stækka, eftir því, sem mennirnir sjálfir verða víðsýnni og
mannúðlegri, svo að enginn getur enn séð eða sagt fyrir,
hversu dýrðleg og háleit hún kann að verða að siðustu.
En smátt er alls upphaf, og upprunalega þýddi réttlæti ekki
annað en þetta, að gjalda líku líkt. Með Gyðingum þýddi þetta
í fyrstu: auga fyrir auga og tönn fyrir tönn! — hið svonefnda
réttláta endurgjald (jus talionis). Síðar var sá talinn réttlátur,
er lifði eftir reglum og fyrirmælum lögmálsins og öllum lög-
málsgreinum þess. Með Grikkjum þýddi réttlætið það, að gefa
hverjum sitt eða það, sem hoiium bar samkvæmt lögum og
réttarvenjum. í rómverskum rétti tók að bóla á sanngirninni,
er menn tóku eftir því, að hið strangasta réttlæti gæti hafl
hina megnustu ósanngirni i för með sér (siimmnm jus —
summa injuria). Þá tóku loks Stóumenn að boða góðvild
og bróðurhug. Og loks kom kristnin til sögunnar og tók að
hoða miskunnsemi og bróðurkærleika. En þetta voru hug-
sjónir, sém oft náðu skammt, oftast aðeins til trúbræðranna,
enda fjallaði trúin þá einna mest um lífið annars heims og
um það, að þetta lif væri aðeins undirbúningur undir það.
En upp úr siðaskiptunum er farið að hafa allskonar ódæði
i frammi í nafni trúarinnar i trúarbragðastyrjöldunum svo-
nefndu; fóru menn þá að halda fram „hinum náttúrlega rétti“
manna til lífs og eigna, og loks varð „vfirlýsing hinna al-
mennu mannréttinda“ til upp úr stjórnbyltingunni miklu á
Frakklandi, er lénsskipulagið var afnumið, og áttu rnenn eftir
það að lifa við frelsi, jöfnuð og hræðralag. En þessi fögru orð,
einkum frelsið og jöfnuðurinn, hafa einatt viljað koma í bága
hvort við annað og nú berjast menn hatrammri baráttu um
heim allan undir þessum vigorðum. Auk þess er nú risinn
ágreiningur um það, hvort ríkið sé til orðið fyrir einstakling-
inn eða einstaklingurinn fyrir ríkið.
3. Ríkið og einstaklingurinn. Enn verðum vér að hverfa aftur
til siðfræði Grikkja og Rómverja til þess að kunna nokkru
nánari skil á þessu. — Stærsta og glæsilegasta rit Platons,
Rikið, ræðir einmitt um réttlæti og óréttlæti, bæði hið ein-
staklega og félagslega. Ritið hefsl á skýrgreiningu þeirri, sem
Simonides er látinn gefa af réttlætinu, en hún er sú, að gefa