Skírnir - 01.01.1957, Qupperneq 244

242
Ritfregnir
Skímir
vera eitthvað útlent, eitthvað ókennilegt, sem bezt sé að koma sér fram
hjá, og má þá vera, að sumum finnist betra að hætta bæði hugsun og
framkvæmdum en taka sér þvílík orð í munn. Hitt er önnur fjarstæðan
frá að gapa við hverju einu orði, sem nærtæk útlend mál nota til að tákna
einhverja nýlundu í heimi anda eða efnis. Meðalhófið vill verða vand-
ratað mörgum. Ég hygg þó, að þorra íslendinga sé að meira eða minna
leyti Ijóst, þegar einhver slík orð af útlendum rótum — að minnsta kosti
hin lengri þeirra —• slæðast með í máli þeirra. Má í þessu sambandi
minna á blaðamanninn, sem stóð á því fastara en fótunum, að ekki kæmi
til mála annað en rita til dæmis „nylon“ og „crépe", því að efnin hétu
þetta og þessi orð væru engin islenzka. En til að gera lesanda sínum ljóst,
um hvað hann væri að skrifa, yrði hann að notast við þessi orð. Mér er
nær að halda, að hann hefði líka kallað koppafeiti „grease", ef því hefði
verið að skipta, af því að hann var hótelfær í ensku. En slíkan vélaráburð
kalla bifvélavirkjar (í Reykjavík að minnsta kosti) iðulega „grís“.
í þessu litla dæmi birtast ýmis þau vandkvæði, sem mannlegt mál
verður að leysa, til þess að notendur þess geti fylgzt með menningu tím-
ans og leyst verkefni hennar. Þörf manns að nefna hlutinn eða hugtakið
þann veg, að aðrir menn skilji, knýr á, en á hinu leitinu er málkenndin,
meir eða minna óvituð, og gerir vart við sig, þegar á vegi hennar verða
orð, sem falla illa eða ekki inn í hefðbundin form málsins. — Ég er ekki
eins viss um, að hún fagni því ávallt, þegar vel er gert, fyrr en þá löngu
seinna. — Þessi tjáningarþörf mannsins leitar sér ávallt útrásar og reynir
að gera það með þeim hætti, að vænlegt sé til árangurs. Menn, sem vinna
að sömu eða svipuðum verkefnum, þekkja þá sömu orðin og nota þau
sín á milli, þó að þau kunni að vera illskiljanleg öðrum, ef störfin eru
mjög sérfræðileg. Ef menn vilja halda uppi hefðum móðurmáls síns með
sama hætti og áður hefur tíðkazt, verður að gæta þess, að þau orð, sem
almenningur notar, falli í mót þess. Ég segi almenningur, vegna þess að
því fleiri sem nota orðið, því meiri er tiðni þess í málinu að öðru jöfnu
og því meira rof á málhefðinni, ef það hlítir henni ekki. En þau orð,
sem aðeins eru notuð og aldrei verða notuð annars staðar en í þrongum
hópi fárra sérfræðinga, eru hættuminnst, jafnvel þótt þau séu haldin öll-
um göllum orðskrípa, meðan sérfræðingarnir fara ekki að taka þau sér til
fyrirmyndar við orðasmíð fyrir almenning. Því er nauðsyn að leggja mesta
rækt við þann hluta málsins, sem almenning varðar helzt.
Hér er ekki færi að lýsa að gagni þeim skilyrðum, sem orð verður að
fullnægja til að hlíta hefð málsins. En í stuttu máli má segja, að það
verði að falla í mót beyginga og hljóðkerfis málsins, — og eru þessi
mörk raunar allteygjanleg. Til dæmis má lengi þræta um það, hversu
löng alútlend orð megi vera til að falla lýtalaust inn í kerfi málsins.
Enginn held ég neiti því, að orð eins og bíll sé fullboðleg íslenzka hverj-
um sem er, en svo er auðvitað gott að hafa bifreið til hátíðabrigða. Orð
eins og „telifónn" og „grammafónn" bera þó íslenzkan svip, að öðru leyti