Skírnir - 01.01.1957, Page 245
Skírnir
Ritfregnir
243
en að þau eru slánar að lengd og stinga málkennd íslenzkra manna, nema
þeir hafi heyrt þau svo oft, að hún sé orðin ónæm fyrir þeim. Þess vegna
kemur engum íslenzkumælandi manni til hugar að tala um telifón öðru
vísi en í skopi, af því að eitt liprasta orð íslenzkrar nútímatungu hefur
rutt því úr vegi, en hins vegar tala margir um „grammafón", af því að
þess sætis hefur ekkert islenzkt orð krafizt, sem kemst í hálfkvisti við
„síma“. Hins vegar er algengt, að fólk tali um „fón“, og allir segja
„ferðafónn", nema þeir ætli sér að tala ritmál.
Þannig mætti lengi ræða um ýmsar aðferðir til að auðga mannlegt
mál. Og það er ein þeirra, sem nýyrðasafni menntamálaráðuneytis er
ætlað að styðja. Öðrum hliðum málsins hefur enn ekki verið sinnt sem
skyldi, og sakna ég þar sérstaklega almennra leiðbeininga, hvernig hent-
ast sé að íslenzka útlend orð, svo að vel fari. Ef slík tökuorð eru vel hefl-
uð og sniðin eftir íslenzku máli, er oft engin ástæða til að mynda orí5 af
íslenzkum stofni — þeirri reglu verður hvort sem er ekki fylgt nema
skammt —, og þá minna i húfi, þó að alíslenzku nýyrði takist ekki að
ryðja brott tökuorði, ef tökuorðið er líka tamið við islenzkt taumhald.
Nýyrðasafn menntamálaráðuneytisins tók að koma út 1953, og hefur
síðan komið eitt hefti árlega, hið fjóiða 1956. Hið fyrsta sá dr. Sveinn
Bergsveinsson um, en hin hefur dr. Halldór Halldórsson annazt. Útgáfu-
stjórnin er í höndum þriggja manna nefndar háskólamanna. I. hefti Ný-
yrða er fimmskipt: 1) Eðlisfræði, kjameðlisfræði, raftækni, efnafræði og
skyldar greinar, alls um 2650 orð, 2) Bifvélatækni, um 1150 orð, 3) Sál-
arfræði, rökfræði, almenn fræðiheiti, um 1150 orð, 4) Líffræði, erfðafræði,
um 600 orð, 5) ’Ýmis heiti (úr ýmsum greinum), um 450 orð. Alls eru
því í þessu I. hefti um 6000 orð. — II. hefti kom 1954, í tveim hlutum:
1) Sjómennska, tæp 2500 orð, og 2) Landbúnaður, tæp 2900 orð. Alls um
5300 orð. — III. hefti kom 1955, um 2700 orð um landbúnað, en ekki þau
sömu og í II. hefti. — IV. hefti kom svo 1956, langstærst, um 5400 orð
úr flugmáli. — Safnað er til nýyrðasafnsins bæði nýyrðum, það er ný-
tilbúnum orðum, úr ýmsum áttum, ritum og mæltu máli, svo og eldri
orðum, sem einhvern veginn hafa orðið út undan og virðast ekki vera
tiltæk mönnum, en teljast jafngóð eða betri öðrum, sem kunna þó að vera
algengari. Auk þessa söfnunarstarfs annast útgáfustjórnin nýyrðasmíði
ásamt sérfræðingum sínum. Síðan er erlend þýðing sett við íslenzku orð-
in á ýmsum málum. Loks er svo síðast í hverju hefti orðalykill (ekki
meðtaldir hér að ofan), sem ætlaður er til að finna með íslenzku orðin
eftir hinum útlendu. Frá þessum lista er þó óhaganlega gengið í fyrstu
þrem heftunum, þannig að ekki er íslenzk þýðing erlenda orðsins prent-
uð með því, heldur vísað til, á livaða blaðsíðu eða i hvaða dálki er að
finna íslenzka þýðingu. Þetta veldur vitanlega miklu óhagræði, ef nota
skal orðasöfnin sem safn alþjóðaheita (fremmedordbog) í hverri grein, en
þá koma nýyrðasöfnin fyrst að gagni, ef bæði sérfróðir og ósérfróðir
menn nota þau sem orðabækur. Annað óhagræði við fyrsta heftið er líka