Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.1998, Blaðsíða 43
Krossfestingar
IX
Franz Kafka var sem fyrr segir gyðingur til heimilis í Prag þar sem hann bjó
að vissri gyðinglegri trúar- og menningarhefð sem var í nokkru mótvægi við
það vestræna nútímalíf sem hann var vitni að og tók þátt í og einkenndist af
síauknum umsvifum kapítalismans og hraðvaxandi tækni- og skynsemis-
hyggju í bland við útvatnaðan húmanisma sem runninn var í senn frá kristinni
kirkju og upplýsingarstefnunni (í því sambandi má ítreka hversu táknrænt það
er að læknirinn skuli vera í „hlutverki“ prests í ,,Sveitalækninum“). Rétt er
að taka sérstaklega fram að þótt hér að framan hafi verið skyggnst fyrir um
tengsl kristindóms og verka Kafka, má ekki skilja þetta sem tilraun til að
„ræna“ þessum höfundi frá gyðingdómnum og „kristna" hann.22 Kafka hlýtur
að hafa ígrundað kristnina frá vissum gyðinglegum forsendum. En þótt hann
vinni mikilvæga þætti heimsýnar sinnar úr gyðinglegum hefðum — ekki síst
úr samruna trúarlegra lögmála og samfélagsskipanar — þá er sjónarhorn hans
ekki heldur fastbundið gyðingdómnum. Textatengsl verka hans við sögu Jesú
benda til þess að Kristur tákngeri hið óræða bil milli andans og líkamans, milli
lífs og dauða, milli hins jarðneska og þess sem við vitum ekki með röklegum
hætti hvað er (og er að sumra mati tóm). Þótt Kafka væri gyðingur virðist hann
lítt hafa velt því fyrir sér hvort Jesús hafi verið falsspámaður; Kafka virðist
samþykkja píslarsöguna, krossfestinguna og sárið sem lykilþætti í merkingar-
heimi verka sinna.
Kafka bjó yfir sérkennilegu sjónarhomi á samfélag sem var að þróast til
æ veraldlegra lífsmats þar sem rökrétt hagkvæmni ræður ríkjum og trúin á
yfirskilvitleg máttarvöld má sín æ minna. En jafnframt færist líf í þá mannlegu
kennd sem kölluð hefur verið Angst, eða angist, og Kafka þykir hafa tjáð öðr-
um höfundum betur. „Angst“ kviknar á mörkum rökrænnar hugsunar og órök-
rænna tilfinninga og hlýst af misgengi tilvistar og skynsemi. Hún er viðbragð
við þeirri opinberun að hin skynsama jarðbundna mannvera hafi ekki stjórn
á heiminum — það opnast sár og „trúarbrögðin“ flæða inn í heiminn á ný og
geta tekið á sig ýmsar myndir.
Kafka skrifar í safni kjarnyrða (,,afórisma“) sinna að maðurinn geti ekki
lifað án þess að treysta á eitthvað óforgengilegt, þótt honum hljóti að dyljast
hvers eðlis hvorttveggja sé, traustið og óforgengileikinn. Það er aðeins til and-
22 Max Brod leggur mikla áherslu á hvemig lykilþættir í verkum Kafka, til dæmis hvað varðar
meinlæti, séu gyðinglegir fremur en kristilegir. Sjá bók hans Llber Franz Kafka (sbr. nmgr.
7), t.d. s. 285. Sjá einnig um Kafka og gyðingdóminn bók Ritchie Robertsons Kafka. Juda-
ism, Politics, and Literature, Oxford: Clarendon Press 1985.
41