Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.1998, Blaðsíða 47
Björn Björnsson
Söfnuður og samtíð
Það hefur ekki farið framhjá neinum, að um þessar mundir eiga sér stað rót-
tækar og örlagaríkar breytingar í okkar heimshluta.
Breytingar sem þegar hafa steypt af stóli einhverju hátimbraðasta og valda-
mesta hugmyndakerfi samtímans, kommúnismanum, þar sem ríkjaskipan riðl-
ast í kjölfarið. Umbrotin eru gífurleg, ásamt blóðugum átökum, enda fer sam-
an pólitískt, efnahagslegt, og menningarlegt uppgjör, sem á sér vart hliðstæðu
á síðari tímum, jafnvel þótt áhrif tveggja heimsstyrjalda á þessari öld séu höfð
til samanburðar. Samtímis hruni kommúnismans í Austur-Evrópu er stefnan
tekin á einhvers konar bandaríki Vestur-Evrópu, þar sem efnahagslegar for-
sendur eru ríkjandi, en óhjákvæmilega með sterku pólitísku ívafi. Minni gaum-
ur er hins vegar gefinn að hinum menningarlega þætti í víðtækum skilningi,
en það ætti þó að vera lýðum ljóst að auðvitað hefur svo gjörtæk uppstokk-
un á efnahagslegum og pólitískum kerfum margvísleg og um leið afdrifarík
áhrif á menninguna, lífsviðhorf, gildismat, trú og sið. Heimsmyndin er ætíð
annað og meira en landafræðin í austri og vestri, norðri og suðri, skipan í efna-
hagsleg og pólitísk svæði, hún er sú heildarmynd af tilverunni, mósaísk í til-
brigðum sínum og fjölbreytni, sem við sem einstaklingar, smærri hópar og
stærri, þjóðir, menningarheildir, tileinkum okkur á hverjum stað og hverri stund.
Og þá er að því að hyggja, að alveg án tillits til pólitískra umbrota í Evrópu
og víðar um heim, þá hefur á síðustu árum og áratugum mikil gerjun átt sér
stað innan menningarþáttar heimsmyndar nútímamannsins, ef þannig má að
orði komast. Þess má víða sjá merki, í bókmenntum og listum, en einnig í
almennri hugsun og viðhorfum, í afstöðu til vísinda og þekkingar, í endurmati
á verðmætum, andlegum jafnt sem efnislegum. Glöggsýnir hugsuðir telja sig
sjá merki um menningarhvörf, þáttaskil í sögu vestrænnar menningarhefðar.
Tímaskeið nútímalegrar hugsunar og viðmiðana, er hófst með upplýsingar-
öldinni er á enda og upp rennur ný öld nýrrar hugsunar, nýrra viðmiða, nýrrar
heimsmyndar, sem menn hafa ekkert annað betra hugtak til auðkenningar en
póst-módernisma, nýöld sem segir skilið við aldurhniginn nútímann, en er enn
of ung og óráðin til þess að tímabært sé að gefa henni nafn sem henni hæfir.
Á undanhaldi er blind trú á mátt vísinda og skynsemishyggju sem allsherjar-
45