Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.1998, Qupperneq 190

Kolbeinn Þorleifsson
valið sér merkilegan leshátt á einu orði í dæmisögunni um leit Óðins að skálda-
miðinum, og höfðu nokkrir aðrir gert það á undan honum. Hann las orðið,
sem seinni tíma menn lásu sem Hnitbjörg, eins og þar stæði Hvítbjörg. Þar
með hafði Laufásklerkur með einu handtaki sveiflað dæmisögunni yfir á svið
hins kristna táknmáls. Því að Hvítbjörg þýðast Wittenberg á þýsku, Líbanon
á biblíumáli og musteri Salómons konungs í Jerúsalem var reist úr sedrus-
viðum frá Líbanon. Þar með var hin norræna dæmisaga um upphaf skáld-
skapar orðin að líkingamáli um upphaf kristindómsins í Jórsalaborg, því að
Salómon var ein af fyrirmyndunum Krists, en líka um heilagt hlutverk borgar-
innar Wittenberg í Þýskalandi, þar sem einnig hafði setið hinn vísi Salómon
með nafninu Friðrik hinn vitri. Um þetta má lesa í handbók þeirri, sem
íslenskir prestar höfðu í höndunum, þegar þeir lásu sér til um landafræði biblí-
unnar: „Reisubók Henriks Buntings“. Ur þeirri sömu bók er líka margt tekið
varðandi landafræði aldingarðsins Eden í kveðskap séra Jóns.
En það rit, sem trúlega hefur lagt mest af mörkun til túlkunar séra Jóns
Magnússonar á sögu þeirra fyrstu forfeðra mannkynsins Adams og Evu, er
bók Islandsvinarins Filippusar Nicolai: Speculum Vitœ æternœ, eða Spegill
eilífs lífs, sem herra Guðbrandur Þorláksson biskup þýddi og gaf út. Þaðan
virðist séra Jón hafa fengið nærtækustu réttlætingu sína fyrir þeirri ramm-
katólsku hugmynd sinni, að Adam hafi gengið á hólm við orminn frammi fyrir
hásæti hins himneska keisara á sjálfu Alþingi himnaranns, en þetta er líkinga-
mál, sem á sér rætur austur í Miklagarði, og fluttist þaðan til Vesturlanda, þar
sem Amalarius biskup í Metz byggði messuskýringar sínar á hugmyndinni,
sem síðan síaðist inn í rómversku kirkjuna í þeim mæli, að höfuðskýringarrit
kirkjunnar við messuna og aðrar helgar tíðir, ritið „Gemma animœ“ eftir
Honorius Augustudonensis byggðist alfarið á þessum skilningi. Um þessa
þróun hefur prófessor Hardison í Norður-Karólínu fjallað í athyglisverðri bók
sinni „Christian Rite and Christian Drama in the Middle Ages“ (1969), en sú
bók er sú ítarlegasta, sem ég hefi lesið um rætur leiklistar í kristinni guðs-
þjónustu. Hér má nema staðar um stund, og spyrja viðkvæmrar spurningar:
Þessi hólmganga Adams við Orminn, sem er hliðstæða við hólmgöngu prests-
ins við andskotann í fórnarathöfn messunnar, er hún ekki algjörlega and-
lúthersk? Þessari spurningu verð ég að svara játandi. Hörðustu ádeiluorð
Lúthers beindust að þessum skilningi á kristinni guðsþjónustu. Hann hafði
sjálfur verið alinn upp við slíkan skilning, og hans heitasta ósk var að útrýma
úr kristinni hugsun öllu því líkingamáli, sem byggðist á þessari túlkun, og því
andlega guðveldi, sem byggt hafði verið á henni. Þetta veit ég og aðrir ís-
lenskir guðfræðingar með mér, af því að við höfum haft tækifæri til að lesa
rit Lúthers á erlendum tungum. En það er líklega engin tilviljun, að enn í dag
188