Hugur - 01.01.2013, Blaðsíða 65

List og l#!ræ!isskipan 
og ótraustur vegna þess að ekki ríki sameiginlegur skilningur á fyrstu tveimur
atriðunum. Þetta leiði til, eða hafi leitt til, óréttmætrar beitingar ríkisvalds í versta
falli, eða þess að fólk skilur ekki forsendur réttmætrar beitingar þess, í besta falli.
Að hluta til gengur röksemdafærsla Ólafs Páls út á röksemdir í anda Lockes um
að vernda þurfi frelsi og lýðræðisleg réttindi fólks. Að öðru leyti byggir greining
hans á aristótelískri nálgun, þar sem hann telur að ein ástæða þess að ríki og lýður
hafi orðið viðskila sé einmitt sú að með nýfrjálshyggjunni hafi auðvaldið fengið
meiri ítök á kostnað lýðræðisins en almenningur getur almennt sætt sig við; þar
með er það orsök lýðræðiskreppunnar, að mati Ólafs Páls, að í of miklum mæli
hefur verið vikið frá meðalhófsreglunni í ríkisstjórn undanfarinna ára.27
Röksemdafærsla þessi tengist einnig áherslum Vilhjálms á annan hátt: Grein-
ingin á því rofi sem Ólafur Páll sér á milli hversdagslegs veruleika fólks og hug-
mynda um réttláta beitingu ríkisvalds mætti einnig líta á sem dæmi um það að
ekki sé til staðar lögmætt umboð frá lýðnum; þannig sé sá vilji orðinn Marlægur í
ákvörðunum ríkisins. Að vissu leyti tengjast þessar hugmyndir Vilhjálms og Ólafs
Páls í umMöllun þeirra um notkun Páls Skúlasonar á hugmyndum um mikilvægi
skynsemi í tengslum við stjórnskipan. Ólafur Páll byggir á þessu þegar hann leiðir
út hið æskilega ástand, þar sem ríki, lög og hvernig borgararnir lifa og vinna sam-
an er í samræmi. Þetta er það ástand sem hann sækist eftir en telur ekki til staðar
á Íslandi í kjölfar kreppunnar. Vilhjálmur gengur lengra í sinni röksemdafærslu.
Hann gagnrýnir Pál fyrir að byggja um of, að hætti Aristótelesar, á hugmynd-
um um skynsemiseðli mannsins; að mati Vilhjálms er skynsemin sem slík ekki
nægur grunnur fyrir lýðræðisríki, heldur þurfi meira til. Í stað hinnar tæknilegu
rökhyggju, sem felst í skynsemisviðhorfinu, vill hann því innleiða meira raunsæi,
verklega og hagnýta skynsemi þar sem virkar röksemdir og hugsun standa að
baki. Hér leggur hann til að þurfi að koma til l#!ræ!isvi!horf, sem er stöðug, virk
og gagnrýnin umræða um samfélagið og stofnanir þess, í stað skynsemisvi!horfa,
sem byggja á engu nema þeim grundvelli sem þegar hefur verið lagður.28 Hug-
myndin um viljann, sem lýsir sér í lifandi hugsun lýðsins, bætist því við vitneskju
og rökvísi þekkingarinnar þegar lýðræðisviðhorfið leysir skynsemisviðhorfið af
hólmi. Þessar hugmyndir felast einnig í röksemdafærslu Ólafs Páls, en á meðan
Vilhjálmur viðurkennir ekki að ríkið og lýðurinn geti verið andstæð hvort öðru
heldur séu þau órofa en ófullburða heild, felast röksemdir Ólafs Páls í því að um
sé að ræða mögulegar andstæður sem þurfi að sætta.
Sú umræða sem Vilhjálmur og Ólafur Páll hafa átt um lýðræðishugtakið á
undanförnum árum hefur verið öflug. Hún birtir vel þverstæður, mótsagnir og
úrlausnarefni lýðræðishugsunarinnar. Hún leitar leiða til að efla lýðræði og lýð-
ræðishugsun á meðal borgaranna. Að þessu leyti er hugmynd þeirra um lýðræðið
sú að það sé hugsjón sem þurfi að hlúa að; lykilatriði í hugmyndum beggja er
að byggja þurfi upp siðferðilega l#!ræ!isvitund á meðal borgaranna þannig að
raunverulega lýðræðislegt ríki geti orðið að veruleika; hér skipta stofnanir eins
og Mölmiðlar, sem eru vettvangur umræðu, og skólar, sem skapa menningarlegan
 Sama rit: –.
 Vilhjálmur Árnason : –.
Hugur 2013-4.indd 65 23/01/2014 12:57:26