Hugur - 01.01.2013, Blaðsíða 135

Tryggur $jó!félags$egn 
Hið heimspekilega svar sem að lokum sprettur af síðum ritgerðarinnar svar-
ar því ekki hvers vegna við eigum að breyta með hagsmuni samfélagsins í huga.
Hume lætur sér nægja að segja hvernig við komumst að því að líklega sé það
fyrir bestu. Siðferðisskyldur séu af tvennu tagi. Annars vegar eru það frumskyldur
sem við finnum til þegar til dæmis börn og þeir sem minna mega sín þarfnast
hjálpar. Slíkar skyldur koma fram á náttúrulegan hátt. Siðferðið sem slíkt hvílir
ekki á sjálfselsku. Frumskyldurnar byggjast á ósvikinni umhyggju fyrir öðrum;
samhygðin hefur ekkert að gera með vitsmunalega greiningu hvort sem hún snýst
um útsjónarsemi eða siðvit.
Samkenndin er alltaf minni þegar fólk er okkur Marlægt og ólíkt. Stundum get-
um við reyndar horft framhjá því og sumir ókunnir einstaklingar vekja með okkur
meðaumkun (ætli Rousseau hafi ekki vakið slíkar kenndir hjá Hume fyrst í stað)
en almennt þynnist samhygðin hratt út í samfélaginu samkvæmt Hume. Þess
vegna eru einnig til skyldur sem spretta af einhvers konar greiningu á aðstæðum.
Samkvæmt Hume gerum við okkur þannig bara smám saman grein fyrir því að
samfélagið getur ekki þrifist ef við tökum ekki á okkur vissar skyldur. Við gerum
okkur grein fyrir því að það flæði sem einkennir sérhvert samfélag getur ekki
haldið áfram án einhvers konar stöðugleika. Það er því einfaldlega vel ígrunduð
skoðun sem hver og einn finnur hjá sjálfum sér sem liggur til grundvallar því
að við virðum (en óttumst ekki einungis) yfirvöld og löggjöf. Stundum. Hvorki
þögult samkomulag né mannleg samhygð dugir til. Og Hume gefur sterklega í
skyn að harla lítil von sé til þess að nokkur komist á þá skoðun nema honum líði
eins og hann sé virkur þátttakandi í því samfélagi sem hann ætlar sér að halda
tryggð við.
Þar sem frelsið er að lokum takmarkað hlýtur ábyrgðin, sem því fylgir, að vera
það einnig að dómi Humes. Hinn tryggi þjóðfélagsþegn á tryggð sína einungis
við sjálfan sig; skyldur koma ekki til þar sem aðrir en maður sjálfur skapa með
sér hinn eiginlega „sáttmála“. Og þar af leiðir að hugmyndin um þjóðhollustuna
hlýtur að vera byggð á veikum grunni einnig. Yfirleitt eru heimspekileg rök færð
fyrir henni á grundvelli þeirrar skyldu sem frelsið skapar; lífsrými og tækifæri
þurfi að verja. En þá vaknar líka sú spurning hvers vegna við ættum ekki að njóta
hins vafasama þáttar í hundeðlinu, blygðunarleysisins, jafn mikið og trygglynd-
isins fyrst það síðarnefnda á sér engar stoðir aðrar en þær sem búa í eðli hvers og
eins. Hvers vegna ekki að láta eigin ánægju ganga fyrir þörfum samfélagsins í
öllum málum? Hvers vegna ættum við til dæmis að hlýða lögum þegar hið gagn-
stæða kemur sér betur fyrir okkur? Svar Humes er á þá leið að drenglyndi eigi sér
einfaldlega eina stoð sem komi ímynduðum sáttmálum ekkert við. Okkur verði
einfaldlega óhjákvæmilega ljóst að viss hegðun ruggi þessum bát sem samfélagið
sé hættulega mikið. Reynslan kenni okkur, betur en nokkur annar kennari (og
væntanlega einnig með meiri tilkostnaði), hvað okkur ber að gera.
Siðferðisgrundvöllur samfélagshugmyndar Humes verður þannig að lokum
býsna þunnur, en sú staðreynd dregur reyndar marga að hugmynd hans enn í
dag. Greining hans á sáttmálahugmyndum er hins vegar mikilvæg og hispurslaus.
Þátttakendur í samfélagi sem upplifa sig fullkomlega óvirka þurfa ekki að sýna
Hugur 2013-4.indd 135 23/01/2014 12:57:29