Hugur - 01.01.2013, Síða 134

 Henry Alexander Henrysson
að svara því hvað skuldbindi okkur meðal Möldans (því verður ekki neitað að
freistingar til þess að standa ekki við sitt aukast í hlutfalli við hversu líklegt er að
enginn taki eftir því) er býsna öflug. Reyndar er hún í mjög svo hume-ískum stíl
og stundum er erfitt að greina hinn heimspekilega þráð í gegnum sagnfræðina
(s.s. í greiningu hans á íhaldsmönnum og frjálslyndum), en þegar þráðurinn er
sem skýrastur má greina mikilvægt framlag til stjórnspeki átjándu aldar.
Hume endar á því að greina rök Sókratesar í Krítoni. Það er augljóst að sú hl#!ni
sem hann sér í málflutningi Sókratesar á ekki að geta leitt af forsendum einhvers
konar samfélagssáttmála að mati Humes. Og hann telur sig hafa sýnt fram á
að slíkir sáttmálar séu í raun takmarkaður grundvöllur hvers konar skylduboða.
Kenning Humes er sú að eftir að hann hefur tætt í sig hugmyndir um að yfirvald
geti sótt umboð sitt til yfirskilvitlegra heima (sækja $á barnsfóstran og s#sluma!-
urinn vald sitt einnig beint til Gu!s?), útilokar hann ekki að samþykki þjóðar sé
eini mögulegi siðferðilegi grundvöllur hvers konar yfirvalds. Hann bendir þó á
tvennt. Í fyrsta lagi að hvergi hafi tekist að fá þjóðina alla að borðinu. Og í öðru
lagi fái hann ekki séð hvernig slíkt ætti að fara fram.
Hvað fyrra atriðið varðar er ýmislegt sem þarf að hafa í huga að sögn Humes.
Til dæmis vísi fylgismenn sáttmálakenninga til einhvers upprunalegs ástands þar
sem allir voru jafnir, einhvers konar náttúrulegs ástands, og að sú samfélagsgjörð
eigi að réttlæta skyldur okkar við ríkið. Hume bendir á að slíkur samningur eigi
sér enga veraldlega tilvist og ef hann eigi að vera einhvers konar myndhverfing
eða vera táknrænn þá þurfi að taka það fram. Skyldan sem á að leiða af þessum
sáttmála minni meira en nokkuð annað á skyldur barns við foreldri, sem geti ekki
verið það sem forvígismenn slíkra kenninga eru að vísa til. Samkvæmt Hume
komast allir valdhafar til sætis síns í krafti mismunandi dulins ofbeldis. Hann
hafi heldur ekki orðið var við það neins staðar að hlýðni og tryggð við valdhafa
byggist á öðru en ótta. Lýðræði er vissulega mögulegt samkvæmt Hume, en því er
vanalegt rænt í reykfylltum bakherbergjum. Enda stangist það á við manneðlið.
Hver og einn virðist hugsa meira um eigin hag heldur en annarra. Ef svo er ekki,
spyr Hume, til hvers fer þessi umræða fram; hvers vegna ættum við þá að þurfa
yfirvöld?
Sókrates virðist vera gott dæmi um það að einhverjir taki hag heildarinnar fram
yfir eigin hag. Hann situr eftir í Aþenu þrátt fyrir að það komi honum augljós-
lega betur að láta sig hverfa. Hume spyr sig hversu algengt þetta sé og hvort rök
Sókratesar haldi. Í svari hans kemur fram djúpstæður efi sem svipar til þess þegar
hann gagnrýnir hugmyndir um hið þögla samþykki. Hvorug hugmyndin eigi við
hinn pólitíska veruleika og sé aðeins vísun í réttmæta kröfu. Hume spyr hvers
konar sýn það sé á samfélagið í heild sinni að tala eins og hverjum og einum sem
ekki vilji vera tryggur þjóðfélagsþegn sé frjálst að fara. Langflestum standi ekkert
slíkt til boða. Hume hvetur lesandann til þess að skipta út frásögn Sókratesar
fyrir aðra hugmynd og hann dregur upp sterka mynd af því sem í raun gerist með
myndlíkingu um menn sem vakna um borð á skipi á ballarhafi eftir að hafa verið
munstraðir um borð í svefni. Hásetar hvers samfélags fara ekki neitt og þótt þeir
stökkvi frá borði er ekki þar með sagt að þeir sleppi ólaskaðir.
Hugur 2013-4.indd 134 23/01/2014 12:57:29