Hugur - 01.01.2013, Blaðsíða 132

 Henry Alexander Henrysson
Heil heimspekistefna hefur í veraldarsögunni sett sig upp á móti slíkum til-
burðum til þess að beina sjónum sínum fyrst og fremst að efstu stigum samfélaga.
Hún gerði það einmitt til þess að renna stoðum undir raunverulegt siðferði. Fyrstu
hundingjarnir sem svo voru nefndir í Grikklandi hinu forna reyndu að sýna fram
á tilgangsleysi margra þeirra kvaða sem samfélagið leggur á hvern og einn til þess
að draga fram hið eina rétta náttúrulega líf. Hundslíkingin varð vafalaust til við
blygðunarlaust líferni þeirra sem gerði lítið úr siðum og venjum. En hún snerist
ekki eingöngu um neikvæð skilyrði. Hundingjar sýndu, að því að sagt er, einnig
þeim trygg! sem voru vinveittir boðskap þeirra, en voru viðskotaillir þeim sem
reyndust þeim illa.
IV
Frægasti hundur heimspekings nú um stundir er vafalaust Sultan, hundur franska
heimspekingsins Jean-Jacques Rousseau. Eins og svo margir gæludýraeigendur í
sögunni sýndi Rousseau samferðafólki sínu lítið af þeirri ástúð sem hann sýndi
Sultan (sem og reyndar öðrum hundum sínum). Hann gaf börn sín frá sér á
sérlega kaldlyndan hátt. Hann lenti upp á kant við fólk á flestum stöðum. Mað-
urinn sem skrifaði svo glæsilega um sátt og samlyndi mannfólks varð fyrir því að
nágrannar grýttu hús hans og hröktu hann á brott. Og líklega hafði hann unnið
til þess.
Kenning Rousseaus sem hann setur fram í Samfélagssáttmálanum árið 
byggir í sem stystu máli á eftirfarandi atriðum. Skyldur okkar við samfélagið eða
ríkið, þ.e. hvað okkur ber að gera, er ekki upphafspunktur hans. Hugmyndin snýst
fremur um að útskýra hvernig það gerist að maðurinn færist úr því sem Rousseau
kallar náttúrulegt ástand og yfir í það að vera hluti af samfélagi. Kenningin er sett
fram annars vegar gegn því að hægt sé að gera tilkall til boðvalds í slíku samfélagi
í krafti ofbeldis eða aflsmunar og hins vegar me! því að menn láti ákveðið frelsi
eða sjálfsvald af hendi í ljósi þess að allir geri slíkt í samfélögum. Bæði þessi atriði
koma fram í grunnhugmyndinni um hinn svokallaða „almannavilja“ sem gerir ráð
fyrir því að borgarar setji sjálfum sér lög sem endurspegla hagsmuni heildarinnar.
Sú hugmynd var kannski ekki ný af nálinni (og skilyrði hennar svo sem ekki
heldur: upplýsing, almenn skynsemi, hagsmunaleysi o.s.frv.), en sjaldan hafði hún
verið sett fram af þvílíkum krafti.
Samfélagið (eða ríki!) er sem sagt heild innan hverrar svokallaðir „borgarar“ lúta
lögum sem þeir setja sjálfir af fúsum og frjálsum vilja. Vandamálið við allar sam-
félagshugmyndir virðist þó enn vera til staðar í kenningu Rousseaus: Almanna-
hagsmunir fara ekki alltaf saman við mína eigin hagsmuni (eða þeirra sem standa
mér næst); hvers vegna skyldi ég láta fyrri hagsmuni annarra ráða gerðum mín-
um? Hver er hin siðferðislega skuldbinding? Varla er almannaviljinn óskeikull; en
ef menn telja svo vera þá eiga þeir væntanlega við einhvers konar grunnsáttmála.
Samfélög verða að koma sér saman um alls konar minni atriði. Í flestum tilfellum
er varla hægt að tala um annað en meirihlutavilja, sem flestir kannast við að getur
Hugur 2013-4.indd 132 23/01/2014 12:57:29