Hugur - 01.01.2013, Blaðsíða 127

Brosi! 
slökunarinnar undir viðeigandi kringumstæðum býður brosið upp á að brugðið
sé á leik með það, einkum þegar misræmið milli styrks geðshræringarinnar og
óræðni hvatateiknanna hvetur til þess að maður ýki tjáninguna. Án þess að eftir
því sé tekið breytist tjáningin úr því að vera náttúruleg í að verða að meðvituðu
og merkingarríku látbragði. Hið ósjálfráða teikn verður að háleitri myndlíkingu
hins sjálfráða lífs.
Ef við, af þessum sökum, köllum brosið svipbrigði andans þá þarfnast slík skil-
greining jafnt afmörkunar sem útvíkkunar. Með því einu að lýsa leiknum að hinu
náttúrulega táknkerfi slökunarinnar sem andlegri og andríkri tjáningu er hætt
við að hin ósjálfráðu tilvik ánægjunnar, vinsemdarinnar og kætinnar, sem og hin
jafnósjálfráða tjáning sælunnar, algleymisins, lotningarinnar og friðsemdarinn-
ar, verði útundan. Eða þá að við einblínum á inntak tjáningarinnar og útilokum
ósjálfráðu tilvikin sem minnst var á sem tjáningu eintómrar stemningar og líf-
fræðilegra þátta. Báðar skilgreiningarnar eru of þröngar þar sem þær einblína
annaðhvort um of á eðli látbragðsins eða andlegt inntak þess.10 "ví er öfugt fari!
vegna þess að brosið skapar vissa Marlægð, jafnvel sem náttúruleg tjáning. Það
tjáir Marlægð mannsins á sjálfan sig og umhverfi sitt. Þessa firð nefnum við anda
hans, það er í krafti hennar sem maðurinn finnur sig bundinn andlegum heimi. Í
ljósi þess að brosið gefur í skyn slökun sem er dýrunum framandi vegna nándar
sinnar við eigin líkama og umhverfi sitt, hefur það leikræna eiginleika fyrir þann
sem brosir og hvetur til þess að brugðið sé á leik með svipbrigðin, það hvetur til
látbragðsleikja. Það verður að prýðilegum merkingarmiðli sem endurspeglar ekki
aðeins Mölmargar og blæbrigðaríkar tilfinningar heldur sjálfa staðveru mannsins.11
Hér er svo sannarlega ekki átt við að hvert einasta bros sé „í grundvallaratriðum“
bros við sjálfu sér. Það er Marri okkur að ofmeta svo kímnigáfuna og kaldhæðnina.
En viðbragðsgeta brossins gagnvart þeim hræringum sem að eðli og styrk standa í
engum tengslum við veik hvatateikn sín sýnir að í hverju brosi, óháð umbreytingu
þess í látbragð eða grímu, sem og inntaki þess, kemur í ljós þessi einstaka Marlægð
sem liggur til grundvallar öllu því sem er sérmannlegt, ekki síst tungumálinu.
Brosið er svipbrigði andans. Við getum einnig sagt að það sé svipbrigði hinnar
mannlegu staðveru. En hvernig er því þá farið með hlátur og grátur? Er skoðun
okkar ekki í mótsögn við okkar eigin kenningu, að hlátur og grátur séu aðeins á
færi mannsins, tjáningarhættir úthverfrar staðveru hans? Í fyrsta lagi eru hvorki
hlátur né grátur svipbrigði heldur bráðaviðbrögð á mörkum mannlegrar hegð-
unar. Í útrás sinni taka þau vissulega svipbrigðin í þjónustu sína, við missum aftur
á móti taumhaldið og þar með yfirráð eigin líkama. Þannig bregst maðurinn við
í aðstæðum sem hann kann engin svör við, margræðni eða alvara aðstæðnanna
 Hér bendir Plessner á tengsl orðanna „Geste“ sem ég hef þýtt sem látbragð og „Geist“ sem merkir
andi, þannig er látbragðið andlegt í þeim skilningi sem Plessner leggur í hugtakið: það felur í sér
Marlægð mannsins á, og tengsl hans við, eigin líkama.
 Staðvera (þ. Positionalität) er meginhugtak heimspekilegrar mannfræði Helmuths Plessner og
lýsir veruhætti lífvera. Í krafti úthverfrar staðveru sinnar (þ. exzentrische Positionalität) öðlast
mannskepnan Marlægð á sjálfa sig og getur hlut- og tákngert líkama sinn ólíkt þeim dýrum
sem hafa miðhverfa staðveru (þ. zentrische Positionalität). Nánari umMöllun um lífheimspekilega
verufræði Plessners má finna í B.A.-ritgerð minni sem vísað er til í inngangi.
Hugur 2013-4.indd 127 23/01/2014 12:57:29