Hugur - 01.01.2013, Blaðsíða 139

Hlutverk heimspekingsins í opinberu lífi 
hljóðs á opinberum vettvangi með þeim hætti sem ég legg til – sem gagnrýnin
og yfirvegandi rannsókn á forsendum og grundvelli tilvistar okkar með það fyrir
augum að gera okkur ábyrgari og frjálsari í ákvörðunum okkar. Þessi vandamál
snerta öll opinbera ímynd heimspekingsins. Rétt er að taka strax fram að þeir
erfiðleikar sem ég hef í huga stuðla allir að farsælli þróun heimspekinnar. Þeir eru
ekki hindranir heimspekilegrar hugsunar. Öllu heldur eru þeir stöðugar áskor-
anir þeirra heimspekinga sem vilja svara köllun sinni. Það sem eftir lifir þessarar
ritgerðar mun ég fást við ákveðnar hliðar þessarar opinberu ímyndar og vissar
hefðbundnar skoðanir og fordóma sem tengjast henni.
Áður en ég sný mér að meginrökfærslu minni skulum við veita athygli um stund
þeim manni sem hefur lagt meira af mörkum en nokkur annar til opinberrar
ímyndar heimspekingsins, nefnilega Sókratesi. Vilji einhver vita hvað það er að
vera heimspekingur og hvað heimspekingar gera, þá liggur beinast við að túlka þá
ímynd Sókratesar sem sagan hefur að geyma. Ég hyggst einbeita mér að þremur
þáttum í lífi Sókratesar sem heimspekings.
Í fyrsta lagi var líf Sókratesar tileinkað leitinni að sannri $ekkingu – þeirri þekk-
ingu sem leysir sálina úr Mötrum fáfræði og hroka og sýnir raunveruleikann eins
og hann er, burtséð frá öllu því sem okkur kann að virðast í hendingu og óvissu
daglegrar tilvistar. Sókrates trúði á raunveruleika þeirrar þekkingar sem gæti vísað
okkur veginn út úr núverandi aðstæðum okkar og áleiðis til æðri veruleika – ríkis
merkingarinnar. En slík þekking er hugsjón, takmark, ef til vill draumur – vissu-
lega hvorki staðreynd né leið að nokkru öðru.
Í öðru lagi þróaði Sókrates aðferð til að öðlast skilning á hugtökum og upp-
götva forsendur skoðana okkar. Þetta er aðferð gagnr#ninnar samræ!u eða rökræ!u
þar sem spurningar og svör þátttakenda þjóna þeim eina tilgangi að nálgast hið
sanna og rétta. Í þessum skilningi er rökræða andhverfa mælskulistar þar sem
fólk teflir fram rökum til að skáka andstæðingum sínum og fullvissa aðra um að
það hafi rétt fyrir sér, burtséð frá því hvort um gild rök sé að ræða. Sú aðferð að
spyrja og svara í vingjarnlegri samræðu hefur reynst eitt öflugasta kennslutæki
sem uppgötvað hefur verið.
Í þriðja lagi einkennist lífsafstaða Sókratesar af yfirvegun, samkvæmni og
hugarró. Skoðum þessi þrjú einkenni nánar.
Okkur ber að yfirvega áður en við trúum einhverju eða tökum nokkrar ákvarð-
anir. Okkur ber að vera sjálfum okkur samkvæm bæði í orðum og verkum og
okkur ber að bregðast við öllum atburðum með hugarró. Yfirvegun, samkvæmni
og hugarró hafa auðkennt afstöðu heimspekingsins gagnvart lífi og raunveruleika
allt frá tímum Sókratesar. En því fer Marri að þessar hugmyndir hafi verið festar í
sessi í eitt skipti fyrir öll: Þvert á móti!
Að baki yfirveguninni býr djúpstæð undrun yfir heiminum og sjálfum manni
sem gegnsýrir hugann og ræður þar ríkjum. Heimspekileg yfirvegun er viðleitni
til að ná áttum í heimi hugsunar þar sem undrunin er við völd.
Að baki samkvæmninni býr skilningur á þeim þversögnum sem gera sífellt vart
við sig í orðum, hugsunum og gjörðum og einkenna raunar allt mannlegt líf:
Hugur 2013-4.indd 139 23/01/2014 12:57:30