Hugur - 01.01.2013, Blaðsíða 41

Skapandi sjálfsgleymi 
að komast hjá tilvistarlegri tómhyggju með því að helga líf sitt virku vísindastarfi.
Að hans dómi verður lífið merkingarbært fyrir tilstilli vísinda og þekkingaröfl-
unar og hvers kyns uggur og ótti stafa einungis af fáfræði eða vangetu til að njóta
ávaxta vísindalegrar ástundunar. Þessi „lausn“ Dawkins hefur þótt býsna grunn.
Í nýlegum samanburði á viðbrögðum Nietzsches og Dawkins við guðlausum
heimi segir J. Oomas Howe að málflutningur Dawkins einkennist af „barnalegri
bjartsýni sem gefur sér að fólk með vísindalega menntun og karað af trúarlegum
áhrifum muni finna sér líf sem markast af hugarró og dásamlegri undrun“.3
Sú fullyrðing Dawkins að okkur nægi að fást við vísindastörf til að ljá lífi okkar
merkingu þykir þannig ekki mjög sannfærandi. Ein ástæða þess kann að vera sú
að sannleikurinn er ekki einhlítur og vafasamt er að ætla að vísindin feti sig áfram
þráðbeint í átt til meiri og fyllri „sannleika“. Því er ekki að neita að talsvert er til
í þeirri greiningu ítalska nítjándu aldar skáldsins Giacomo Leopardi að framrás
vísindanna sé fyrst og fremst neikvæð í þeim skilningi að þau útrýma stöðugt
ranghugmyndum með því að setja fram í þeirra stað nýjar hugmyndir sem síðan
reynast sjálfar vera hrekjanlegar ranghugmyndir.4 Við þetta má bæta að vísinda-
legar uppgötvanir geta jafnan af sér Mölmargar nýjar spurningar og því er ekki
færri spurningum ósvarað þótt vísindalegar framfarir eigi sér stað.
Önnur ástæða helgast af eðli þess sannleika sem vísindin leita. Jafnvel þótt vís-
indin geri okkur kleift að auka sífellt skilvirkni og framleiðni í samspili okkar við
umhverfið geta þau hvorki leitt í ljós merkingu mannlífs á jörðu né sýnt okkur
fram á hvers kyns lífi við eigum að lifa. Eins og Páll Skúlason hefur bent á „geta
vísindin aldrei sagt okkur hvað við eigum að gera, hvað sé æskilegt, gott, rétt,
o.s.frv. Þau geta einungis frætt okkur um $a! sem er“.5 Vissulega teljast siðfræði
og hugvísindi almennt einnig til vísinda og þau geta gert okkur betur í stakk búin
til að fást við spurningar um hinstu rök veruleikans og hið góða líf. En ekki er að
sjá að Dawkins hafi í huga aðra sannleiksleit en þá sem fer fram á sviði náttúru-
vísindanna. Vera má að ástríða hans fyrir þeim sé slík að hann leiði einfaldlega
ekki hugann að tilvistarlegum úrlausnarefnum meðan hann ástundar vísindastörf
en það er lítið gagn af persónulegum áhuga hans á vísindum fyrir þá sem líða fyrir
merkingarskort lífs og heims.
Þær tilraunir sem raktar eru hér að ofan gefa til kynna að söguleg, trúarleg og
heimspekileg framvinda vestrænnar menningar hafi sett hana í ákveðna tilvistar-
lega klemmu í samtímanum. Svo virðist sem manneskjan hafi enn þörf fyrir að
finna til einhvers konar frumspekilegrar merkingar í lífinu á sama tíma og vís-
indin í aðferðum sínum og nálgunum gera ekki ráð fyrir að þess háttar merkingu
sé með einhverjum hætti unnt að uppgötva. Því er kannski undarlegt að almennt
skuli farið fram á að röklegur framgangsmáti vísindanna sé tekinn til fyrirmyndar
á flestum ef ekki öllum sviðum mannlífs.
Vísbendingu um hvernig leysa megi þessa mótsögn kann að vera að finna í
öðrum menningarheimum sem fylgt hafa annars konar framvindu. Í þessari grein
 Howe : .
 Leopardi : .
 Páll Skúlason : .
Hugur 2013-4.indd 41 23/01/2014 12:57:25