Hugur - 01.01.2013, Blaðsíða 124

 Helmuth Plessner
það er tjáningarháttur sui generis.7 Illgirni, háði, skopskyni, sér í lagi af kenjótt-
ara tagi, hæfir í mesta lagi virkilega lævís hlátur, þeim mun mátulegra er þög-
ult bros. Sem tjáning annarra tilfinninga, svo sem samúðar, depurðar, afsökunar,
skömmustu, samþykkis eða gæsku, væri hláturinn ekki síður óviðeigandi. Hér
kemur í ljós undarlegt ósamræmi á milli næmleika og blæbrigða svipbrigðanna.
Háttvísin er spunnin úr þráðum náttúrunnar, heldra fólk (það fólk er ekki ætíð
ríkara að gáfum eða betur menntað, að svo miklu leyti sem menntun er enn til)
brosir fremur en hlær þegar við á. Skýrust eru þó mörkin í háleitum hræringum
draumóranna, einverunnar, þagmælskunnar og innhverfunnar, og enn fremur
hvarvetna þar sem kveður að háleitum, viðkvæmum og næmum geðshræringum.
Til er góðviljaður hlátur og góðviljað bros. Að svo miklu leyti sem þeim er báðum
ætlað að tjá góðvild aðgreinir Haha hins fyrrnefnda sig ekki frá merkingarbærri
þögn þess síðarnefnda. En þögnin „segir“ aftur á móti meira. Slík tjáning stendur
sjálfri sér álengdar.
Burtséð frá ýmsum ytri líkindum er brosið gjörólíkt ósviknum hlátri. En því
er öðruvísi varið með yfirvegað látbragð hlátursins.8 Því má ekki rugla saman við
áköf viðbrögð við gríni og gamanmálum. Sem yfirvegað látbragð stendur hlát-
urinn einstaklingnum ætíð til boða vilji hann laga sig að samfélagslegum venjum.
Hláturinn getur leyst brosið jafn auðveldlega af hólmi og brosið látbragð hláturs-
ins, þó áreiðanlega ekki hvar sem er og aðeins innan þeirra marka sem þegar hafa
verið nefnd, en framsetningin og stílfærslan skipta hér meginmáli. Hið stjarfa
bros Asíubúanna og hinn óskammfeilni „hlátur“ Kananna, svo ólíkt sem þetta
látbragð kann að vera, skapar tiltekið andrúmsloft í samfélaginu. Það að slíkt sé
mögulegt byggir á þeirri vitneskju að brosinu megi yfirleitt (ef ekki alltaf ) skipta
út með látbragði hlátursins, sem staðfestir eindregið firð brossins, þá staðreynd
að tjáningin stendur sjálfri sér álengdar. Í „sjálfu sér“ er brosið ekki leikið lát-
bragð heldur náttúruleg tjáning sem hæfir vissum tilfinningum. En að einstaka
jaðar tilfell um undanskildum má skipta þessari náttúrulegu tjáningu út fyrir lát-
bragðsleik hins vinalega, kumpánlega eða glaðlega „hláturs“. Þessi sveigjanleiki er
að öðru leyti óþekktur í annarri tjáningu og öðrum svipbrigðum. Hann ber vott
um hið einkennilega eðli brossins, sem við nefndum firð, þagmælsku, ögun: að
tjáningin stendur sjálfri sér álengdar.
II
Ekkert ber sérstöðu brossins meðal svipbrigðanna skýrara vitni en það hve erf-
itt er – í ljósi þess hve þögul, tempruð og yfirveguð tjáningin er – að benda á
það hvar náttúruleg tjáning verður að merkingarbæru látbragði, hyljandi grímu.
Í slöku andlitinu endurspeglast þær geðshræringar sem hafa óskýr hvatateikn,
að svo miklu leyti sem hinn hrærði slakar á verður andlitið að leikvelli. Þegar við
 Latína, merkir „sinnar tegundar“.
 „Látbragð“ vísar hér iðulega til þess að tjáningin er sett á svið með einhverjum hætti. Hér er um
að ræða greinarmuninn á leikinni tjáningu, látbragði, annars vegar og hins vegar óleikinni, eða
eins og Plessner segir, náttúrulegri tjáningu.
Hugur 2013-4.indd 124 23/01/2014 12:57:29