Hugur - 01.01.2013, Blaðsíða 144

 Páll Skúlason
reisn, frið, vináttu og örlæti – og skilning á þeim og raungervingu (eða misskiln-
ing á þeim og vanefndir) í mannlegu samfélagi. Hinn gamli draumur Sókratesar
og Platons, að þekkingin skyldi ætíð í hávegum höfð, er draumur hins almenna
heimspekings enn í dag.
Hvaða augum lítur almenn skynsemi þetta hlutverk heimspekingsins okkar?
Í stuttu máli telur hún það óraunhæft og veruleikafirrt. Samkvæmt gagnrýni
almennrar skynsemi eru stjórnmál ekki vinsamleg samræða um hugsjónir hag-
nýtrar skynsemi; þau eru valdaleikur eða valdabarátta þar sem sá sterkasti stendur
uppi sem sigurvegari, rétt eins og Kallíkles og Þrasýmakkos héldu fram í samræð-
um sínum við Sókrates. Og allt frá því í Aþenu til forna, þegar Sókrates reyndi að
rökræða við samborgara sína, hefur almenn skynsemi ætíð gefið heimspekingnum
sömu heilræði: Blandaðu þér hvorki í pólitík né málefni borgríkisins (gr. polis)! Þú
ættir að halda þig við yfirvegun og hugsun um hugsjónir eða hvað sem vera skal
en það er stórhættulegt bæði fyrir þig og samfélagið ef þú reynir að breyta heim-
inum í samræmi við heimspekilegar forskriftir sem kveða á um hvernig honum
skuli stjórnað. Þá er alræðishyggjan skammt undan. Hvernig eigum við að bregð-
ast við þessari gagnrýni? Áður en við gerum það með beinum hætti vil ég gera
þrjár almennar athugasemdir um mikilvægi heimspeki fyrir stjórnmál:
() Heimspekingar hafa skýrt fyrir fólki meginhugmyndirnar um ólíkar teg-
undir skynsamlegra stjórnarhátta og ríkja. Þeir hafa tekið mikilvægan þátt í að
skilgreina grundvallarlög og stjórnarskrár, eins og í Bandaríkjunum, og í að skil-
greina grundvallarmannréttindi, eins og hjá Sameinuðu þjóðunum.
() Allir valdhafar þurfa að réttlæta gjörðir sínar fyrir þegnum sínum með
einum eða öðrum hætti og í þeim tilgangi styðjast þeir óhjákvæmilega við heim-
spekilegar hugmyndir og kenningar. Þar af leiðandi kallar meðferð valdhafanna á
valdinu á heimspeki, hvort sem stjórnmálamenn eru meðvitaðir um það eða ekki.
Vissulega kann sú heimspeki sem stuðst er við að vera afleit hugmyndafræði sem
hafnar jafnvel allri gagnrýnni samræðu og útilokar þannig ástundun lýðræðis.
Engu að síður verður að vera einhvers konar heimspekileg hugsun til staðar í allri
beitingu valds innan stjórnmála, ef valdbeitingin á yfirhöfuð að merkja nokkuð.
() Öll skynsamleg viðleitni til að stjórna samfélagi og bæta það hvílir annars
vegar á einhverri sýn – draumi eða hugsjón um betri heim og hvers konar sam-
félagsskipan sé þegnunum til góðs – og hins vegar á hagnýtri dómgreind og skiln-
ingi á því hvað megi gera til að láta hugsjónina sem um ræðir verða að veruleika
með tilliti til raunverulegra aðstæðna okkar og þeirra efnahagslegu, tæknilegu og
pólitísku leiða sem okkur standa til boða.
Ég vil ljúka máli mínu á því að íhuga í fáum orðum greinarmuninn á pólitískum
og samfélagslegum hugsjónum og þeim leiðum sem farnar eru til að gera þessar
hugsjónir að veruleika. Mér virðist grundvallarhlutverk heimspekingsins á opin-
berum vettvangi vera það að benda okkur á hvernig brúa megi bilið á milli þess
sem er og þess sem ætti að verða á þann hátt að heimur okkar verði mannlegri.
Slík viðleitni krefst þess fyrst og fremst að við íhugum vandlega sameiginlegan
tilvistarheim okkar, merkingu hans og gildi fyrir hverja einustu manneskju. Hin
Hugur 2013-4.indd 144 23/01/2014 12:57:30