Hugur - 01.01.2013, Blaðsíða 143

Hlutverk heimspekingsins í opinberu lífi 
skiptir. En skilaboðin eru þau sömu allt frá Sókratesi til Spinoza og Sartre: Til
þess að lifa lífi sem er einhvers virði verðum við að þroska hugsun okkar um það
sem skiptir raunverulega máli í heiminum og hvetja aðra til að gera slíkt hið
sama.
Hvert er viðhorf almennrar skynsemi til þessa hlutverks heimspekingsins? Það
hefur ætíð verið hið sama og er það enn: Fólk kærir sig ekki um þau hinstu rök
sem heimspekingarnir hvetja til að leitað sé eftir. Það sem það kærir sig um eru
hversdagsleg og veraldleg verðmæti á borð við auð, frægð og völd. Fólk vill vera
hamingjusamt, njóta lífsins á meðan það getur og án of mikillar fyrirhafnar, án
þess að brjóta heilann um sannleika, réttlæti og „æðri hluti“ sem enginn skilur
í raun. Og það vill geta mótað eigin afstöðu án þess að þurfa að taka nokkurn
þátt í gagnrýninni umræðu um viðfangsefnið! Hvernig eigum við að bregðast við
þessari hefðbundnu afneitun á skilaboðum heimspekingsins? Ég hef þrjár tillögur
að svari:
() Í fyrsta lagi – og þessi vísa verður aldrei of oft kveðin – sýnir heimspeking-
urinn fólki að því er frjálst að ákveða það sem það vill. Gerist manneskja heim-
spekingur þá er það að eigin vali. Með því að opinbera ákvörðun sína leiðir hún
fólki fyrir sjónir að það getur tekið sömu ákvörðun eða einhverja aðra. Því er
frjálst að eltast við veraldleg gæði, líkt og auð, en það getur líka sóst eftir réttlæti
eða sannleika eða frelsi eða ást eða hverju sem er.
() Önnur tillaga mín er þessi: Almenn skynsemi veit – vegna þess að frá örófi
alda hafa heimspekingar kennt henni nokkuð sem einnig er að finna í mörgum
trúarbrögðum – að fólk sem sækist eingöngu eftir veraldlegum gæðum og gefur
lítið fyrir réttlæti eða grundvallarmerkingu sé ólíklegt til að öðlast ánægju og
hamingju í eigin lífi. Sú skoðun að fólk kæri sig aðeins um veraldleg gæði er
vafasöm svo ekki sé meira sagt – og það veit almenn skynsemi mætavel!
() Þetta leiðir okkur að þriðju tillögu minni. Margir sem eru algjörlega niður-
sokknir í eftirsókn sína eftir auði, frægð og völdum vita innst inni – og jafnvel
býsna vel – að þetta er ekki lífið sem þeir vilja lifa. Þeir átta sig á því að í raun
eru það ytri aðstæður sem knýja þá til að einbeita sér að þessum gæðum í stað
listrænna, siðferðilegra eða andlegra gæða. Þetta fólk leitar gjarnan í skjól heim-
spekinnar þegar það fer að yfirvega eigin aðstæður og ástandið í þeim heimi sem
það byggir.
Hér stöndum við frammi fyrir þriðju fullyrðingunni um hlutverk heimspek-
ingsins: Hann gagnr#nir eigin samtíma í ljósi hugsjóna hagn#trar skynsemi. Enn á
ný getum við leitað til Sókratesar eftir leiðsögn því hann gagnrýndi einmitt eigið
samfélag og stjórnarhætti þess.
Að sjálfsögðu hafa ólíkir heimspekingar haft talsvert mismunandi viðhorf til
samfélagsins, hlutverka ríkisins, eðlis almannahags og fleiri atriða af þeim toga.
En grundvallarboðskapur þeirra hefur verið sá sami: Samfélagið verður að til-
einka sér meiri rökvísi og heimspekin ætti að taka þátt í að þróa mælikvarða á gott
samfélag: samfélag sem mun endast og er þess virði að leggja í hendur komandi
kynslóða. Þrátt fyrir ýmsan ágreining sín á milli hafa allir mestu heimspekingar
sögunnar látið sig hugsjónir hagnýtrar skynsemi varða – svo sem réttlæti, frelsi,
Hugur 2013-4.indd 143 23/01/2014 12:57:30