Hugur - 01.01.2013, Blaðsíða 142

 Páll Skúlason
() Viðleitnin til að „finna merkingu í heiminum“ kann svo sannarlega að virð-
ast hégómleg, að minnsta kosti þeim sem ekki fást við það verkefni af alvöru.
En það er einmitt þessi viðleitni sem hefur getið af sér vísindalega þekkingu og
skipað hinum ýmsu vísindum og hagnýtu greinum niður í kerfisbundna heild. Og
þegar starf vísindamannsins leiðir hann út á ystu mörk viðtekinnar vísindalegrar
þekkingar er iðja hans í raun og veru af heimspekilegum toga, hann er á hött-
unum eftir skilningi á fyrirbærum sem hann skilur ekki en er með örvæntingar-
fullum hætti að reyna að ná tökum á. Því neyðist hann til að skapa ný hugtök og
hugmyndir sem virðast framandi og jafnvel innantóm, að minnsta kosti í fyrstu.
Þar með erum við komin að annarri tillögu minni.
() Heimspeki, sem tilraun til að skilja heiminn og hafa uppi á hinstu rökum
alls sem er, hefur mótað og alið með sér almenna skynsemi og séð henni fyrir alls
kyns hugmyndum, hugtökum og kenningum. Meira að segja þessi almennu orð –
hugmynd, hugtak, kenning – hafa ríkt heimspekilegt inntak, hvort sem fólk áttar
sig á því eða ekki. Gagnrýni almennrar skynsemi á heimspeki er möguleg fyrir
tilstilli heimspekinnar sjálfrar, líkt og Aristóteles benti á fyrir  árum. Þetta
leiðir mig síðan að þriðju tillögu minni.
() Meginhlutverk heimspeki á opinberum vettvangi hefur, allt frá dögum
Sókratesar, verið að boða mikilvægi gagnrýninnar hugsunar og að fá fólk til þess
að stunda hana. Með öðrum orðum hefur hlutverk heimspekinnar verið í því
fólgið að fá fólk til að takast á við eigin skoðanir og hugmyndir sem það styðst
við án þess að leiða nokkurn tímann hugann að því hvað þær raunverulega merkja
og hvers vegna maður ætti að aðhyllast þær. Vissulega hefur almenn skynsemi
ætíð veitt þessari sókratísku speki viðnám vegna þess að gagnrýnin hugsun krefst
fyrirhafnar og þjálfunar sem við viljum gjarnan komast hjá að leggja á okkur; af
þeim sökum er jafnan nóg að gera fyrir heimspekinga!
Nú skulum við snúa okkur að annarri fullyrðingunni: Heimspekingurinn leitast vi!
a! kenna fólki a! meta raunveruleg ver!mæti. Ég þarf ekki að verja löngu máli í að
skýra þessa hlið á opinberri ímynd heimspekingsins, því þarna er kominn hinn
kunnuglegi grundvallarboðskapur Sókratesar. Iðkun heimspeki – viðleitninni til
að ræða allt með gagnrýnum hætti – er ætlað að mennta okkur og leiða okkur
fyrir sjónir það sem raunverulega skiptir máli. Ástundun heimspeki og boðskapur
hennar eru eitt og hið sama! Við ættum ekki að trúa því sem okkur er sagt án þess
að láta fyrst reyna á sanngildi þess. Við verðum að leita sannleikans og vera hrein-
skilin og sanngjörn í öllum hugsunum okkar og gjörðum. Æðstu verðmæti lífsins
tengjast skilningi og réttlæti og einnig vináttunni sem sprettur af þátttöku í þeirri
viðleitni að skapa betri heim sem byggir á þekkingu á því sem betra er.
Vissulega hafa þessi skilaboð oft verið afbökuð af fólki sem hefur talið sig
hafa uppgötvað hinn sanna lífsmáta í eitt skipti fyrir öll: fólki sem hefur, í nafni
heimspekinnar, reynt að þröngva eigin sýn upp á annað fólk. Því hefur sumum
hugrökkum heimspekingum þótt þörf fyrir að stunda heimspeki „með hamri“
í því skyni að brjóta niður hugmyndafræðileg kenningakerfi sem standa í vegi
fyrir köllun þeirra; að leita sannleikans og tileinka sér það sem raunverulegu máli
Hugur 2013-4.indd 142 23/01/2014 12:57:30