Hugur - 01.01.2013, Page 122

 Helmuth Plessner
þættir í hinum stöðuga svipbrigðaleik daglegs amsturs. Þessi skoðun samrýmist
þeim grun lífeðlisfræðinganna, sem þeir vekja oft máls á þótt þeir hvorki hafi né
geti fært sönnur á hann, að burtséð frá tilhneigingu okkar til að brosa sé brosið
allra svipbrigða auðtjáðast og að andlitið brosi „ósjálfrátt“ þegar vanabundinni
spennu þess er aflétt. Það má gera sér í hugarlund að þegar slaknar á eðlilegri
spennu andlitsvöðvanna, sem ber ástríðunum og amstri daganna vitni, þá verði
manneskjan ekki svipbrigðalaus, eins og margir kunna að ætla, heldur færist bros-
ið yfir andlit hennar. Bros ungabarnsins og hins látna kunna að staðfesta þessa
kenningu.
Hvernig sem á því kann að standa þjónar þessi margræða tjáning siðfágun sam-
skipta og vafalaust liggur orsökin í eðli áhrifanna sem brosið hefur á þann sem
brosir og umhverfi hans. Þessi áhrif kunna einnig að skýra hve auðvelt er að kalla
fram bros. Það ýtir undir hófstillingu í mannlegum samskiptum. Með vinalegu
afskiptaleysi skapar það kurteisislega Marlægð á milli manns eigin hræringa og
hinna sem laða fram brosið og það beinist til. Ljómi þess leikur um aðra án
nokkurrar kröfu um bein viðbrögð. Hvort sem um er að ræða stílfært látbragð eða
ósjálfráða tjáningu forðast brosið öfgar ástríðufullrar grettu og hamsleysi hláturs-
ins og grátursins. Í andlitsdráttum skelfingarinnar, óttans, heiftarinnar, græðg-
innar, hatursins og gleðinnar eru geðshræringarnar augljósar. Í útrás hlátursins og
grátursins birtast ekki geðshræringar heldur glatar einstaklingurinn sjálfsstjórn
sinni svo tengslin á milli persónunnar og líkama hennar slitna. Með einum eða
öðrum hætti stendur sá sem grætur eða hlær andspænis umhverfi sínu og þvingar
fram viðbrögð, höfnun eða hluttekningu, að einhver sýni samúð eða samgleðjist,
að einhver hlæi eða gráti honum til samlætis. Skýr tjáning ástríðnanna, áköf við-
brögð hlátursins og grátursins, gera kröfur til viðstaddra. Slík tjáning á rót sína
að rekja til sammanlegra aðstæðna og er svar við þeim. Brandari, móðgun, ósætti
og þrætur, ágreiningur, uppþot, óhöpp eða óvæntar aðstæður kalla fram viðbrögð
af þessu tagi.
Brosið er óumdeilanlega frábrugðið báðum þessum tegundum tjáningar. Það
skortir ákefð þeirra. Það er þögult og temprað, það er hófstillt tjáning. Jafnframt
er það laust við ruddalegar ástríður. Með brosinu er ómögulegt að tjá miklar
geðshræringar. Maður verður þó að varast að draga þá ályktun að brosið tjái
aðeins Mörlitlar geðshræringar. Það má leysa vandann með hugtaki Klages um
„hvatateikn tilfinninganna“.4 Við getum til að mynda fyllst draumkenndri sælu
og þó eru hvatateikn sælunnar dauf, raunar einkenna hana litlar sem engar við-
bragðshvatir. Við kunnum aftur á móti að „springa“ úr óvæntri gleði, við hoppum,
dönsum, fögnum; viðbragðshvatirnar eru sterkar. Ákefð tilfinninga er oft óháð
hvatateiknum þeirra. Veik tilfinning getur haft sterk, það er að segja áberandi,
hvatateikn og hvatateikn sterkra tilfinninga geta verið dulin. Þar með þarfnast
sú fullyrðing að brosið skorti ruddalegar ástríður frekari útskýringar. Bros getur
ekki tjáð ástríður með áberandi hvatateiknum. Lágstemmd tjáningin segir sem
 Ludwig Klages (–), þýskur heimspekingur og sálfræðingur. Hugtak Klages, hvatateikn
(þ. Antriebsform der Gefühle), mætti einnig þýða sem „einkennishvatir“ því um er að ræða líkamleg
viðbrögð eða atferli sem einkenna og eru til marks um ákveðnar tilfinningar.
Hugur 2013-4.indd 122 23/01/2014 12:57:29