Hugur - 01.01.2013, Page 22

 Stefán Snævarr
Hugsanir og kosningar eiga sér stað og sálugæddir líkamar hegða sér öðru vísi en
plöntur og lík. Þessar tvær víddir, huglæga víddin og félagslega víddin eru tvær af
meginvíddum sjálfsins.10
Hugveran og sjálfi!
Víkur nú sögunni aftur í tímann, til sautjándu aldarinnar. René Descartes, sem
var litlu yngri en Cervantes, taldi að hugtökin um sjálf og sjálfsvitund væru sam-
slungin. Sjálfið væri fyrirbæri sem væri meðvitað um eigin tilvist. Það væri til í
krafti þessarar meðvitundar, í krafti þess að geta hugsað um eigin tilvist. Að vera
til er að vita af því.11
Við vitum alla jafna af okkur sjálfum þótt sú vitneskja sé kannski einatt fremur
óljós grunur en eiginleg þekking. Sjálfsvitundin er „sándtrakk“ lífsins, við heyrum
það bara þegar myndin klikkar. Þá leggjum við skyndilega við hlustir og spyrjum:
Hver ég eiginlega? Get ég vita! me! vissu a! ég sé til?
Viti A af sjálfum sér hlýtur A að vita af sjálfi, hvort sem sjálfið hafi verið til
áður en A varð meðvitaður um það eða hvort hann hafi orðið til vegna þeirrar
sálrænu athafnar að verða meðvitaður um það. Og hverfi kannski um leið og A
fer að hyggja að hinum ytri heimi. Hvað sem því líður þá hlýtur vera með sjálfs-
vitund að hafa sjálf. Slík vera V hlýtur að geta notað fornöfn á borð við „ég“ um
sig sjálfa (V) og verið klár á að „ég“ vísar til einhvers í sér (í V) sem ekki er bara
líkamlegt.
Hafi verur án sjálfsvitundar sjálf þá er sönnunarbyrðin þeirra sem því trúa.
Tölvur, steinar og hundar virðast ekki hafa sjálfsvitund enda teljum við að þessi
fyrirbæri séu sjálfsvana. Sú skoðun er hverdagsskoðun en eins og áður segir ber
ekki að forakta þær.
Víkjum aftur að A. Til að geta verið meðvitaður um sig sjálfan verður A að hafa
hugveru og það sem ég kalla „hugveruvitund“. „Hugveru“ skilgreini ég sem „eitt-
hvað ekki-efnislegt sem upplifir, hún er t.d. það sem upplifir rauðan lit“.12 Hug-
veruvitund er eins konar yfir-vitund (e. meta-consciousness). Hún er í fyrsta lagi
meðvitund um upplifanir og hugsanir, t.d. þegar hún veit að hún upplifir rauðan
lit. Í öðru lagi er hún meðvitund um sig sjálfa, um hugveru sem er a.m.k. til á því
augnabliki sem hún veit af sér. Hugveran skynjar sig sjálfa og sínar eigin upplif-
anir. Hún getur haft sig sjálfa að viðfangi, gagnstætt „venjulegri“ vitund sem getur
upplifað hvaðeina nema sig sjálfa. Slík raunveruleg eða möguleg hugveruvitund er
forsenda þess að lifandi vera geti haft meðvitund um fullmótað sjálf. Eða hvernig
á ég að geta vitað hver ég sé nema ég gæti vitað að ég verði fyrir upplifunum (og
búi þar með einnig yfir hugsunum)? Viti ég það þá veit ég að ég er hugvera því
hugvera er það sem hefur upplifanir (kannski hef ég margar hugverur því ekki
 Ég er algerlega sammála Dan Zahavi () um að sjálfið sé margþætt og flókið, í þessari grein lít
ég bara á fáeina sjálfsfleti.
 Þetta er kannski ekki nákvæm túlkun á Descartes () en nærri lagi.
 Ég útiloka ekki að þetta ekki-efnislega sé sprottið af efninu eða sé á einhvern hátt eiginleiki þess.
En ég útiloka heldur ekki að það hafi sérstaka tilvist, öldungis óháða efninu.
Hugur 2013-4.indd 22 23/01/2014 12:57:24