Hugur - 01.01.2013, Side 66

 Hlynur Helgason
grundvöll umræðunnar, afar miklu máli.29 Hins vegar er eftirtektavert í þessari
umræðu að báðir leggja hugmyndina um borgarann til grundvallar þegar lýðræðið
er skoðað, borgarann sem frjálsan einstakling sem vinnur að hagsmunum sínum
í samfélagi við aðra borgara; það er þessi borgari og borgaravitund hans sem þarf
að skapa, þjálfa og mennta í lýðræðislegum háttum; þannig er mögulega hægt
að uppfylla hugsjónina um réttlátt samfélag í anda lýðræðis. Ólafur Páll tekur
gagnrýna afstöðu til þessarar borgarahugsunar árið  í bókinni Náttúra, vald
og ver!mæti, þar sem hann rekur forsendur hennar til Forngrikkja. Sá borgari sem
þar lá til grundvallar, eins og Ólafur Páll bendir á, var karlmaður sem átti fyrir
búi að sjá, konum og þrælum. Það er hinn frjálsi borgari fornaldar.30 Þessi vit-
undarvera er, að mati Ólafs Páls, afar ólík kjósendum lýðræðisríkja nútímans, þar
sem flestir eiga möguleika á vissri þátttöku og þar sem sameiginleg gildi eru ekki
lengur til staðar fyrir heildina. Ólafur Páll gerir sér skýra grein fyrir því að þessi
borgaralegi grunnur sé veik forsenda lýðræðis í nútímanum; þrátt fyrir það reynir
hann að finna lausnir þar sem borgarinn sem grunneining á enn við. Þannig lýkur
hann máli sínu árið  á því að segja, þrátt fyrir allt, að hann sé „sammála
John Dewey um að líta verði á stofnanir samfélagsins sem framlengingu á ein-
staklingsbundnum viðhorfum.“31
Það sem einkennir þessa röksemdafærslu, og skerðir áhrifamátt hennar, er tak-
mörkun á hugsuninni um vitund við það sem kalla má borgara- e!a einstaklings-
vitund. Hér standa því enn rök Aristótelesar fyrir skynseminni sem grundvöll
stjórnskipaninnar, skynsemi sem á upptök sín í hinum hagsýna bónda. Þetta er
sá sem stendur undir lýðræði Aristótlesar, maður sem er misvitur en hefur fyrir
búi að sjá og ber ábyrgð á Mölskyldu – sonum, þrælum, lausamönnum, konum og
stúlkubörnum. Það er í nafni þeirra sem hann mætir til þings, það er í nafni skyn-
samlegs búreksturs sem traust Aristótelesar á honum sem skynsemisveru byggir.
Þetta er maðurinn sem finnur sig knúinn til að feta hinn gullna meðalveg og
vinna með félögum sínum að sameiginlegum markmiðum sem vernda bú hans,
tryggja því frið og hagsæld: í hinni aristótelísku röksemd fyrir skynseminni sem
lýðræðið ber með sér felst að hagsýnin í búrekstrinum er yfirfærð yfir á hagsýna
afstöðu til reksturs ríkisins.
Þarna má greina rætur einstaklingsins sem með tímanum verður að borgara
upplýsingarinnar. Þarna má einnig finna hugmyndafræðilegan grundvöll þess
samruna lýðræðis og auðveldis sem hin lýðræðislegu ríki nútímans eru. Einstak-
lingurinn í búrekstri sínum er hugsaður sem fulltrúi fyrirtækis, efnahagslegrar
einingar. Þannig byggja bæði efnahagshugsun og einstaklingshugsun lýðræðisins
á hinu vel rekna búi þar sem búreksturinn eða heimilisreksturinn – sem heitir
á grísku οἰκονομία (ökónómía) – er grunnhugmyndin. Þetta er sú eining sem
varð síðar að hinum frjálsa borgara sem ræður ráðum sínum og tekur ákvarðanir
á vettvangi lýðræðisins. Hann er tilbúin sjálfstæð efnahagsleg eining, líkt og hinir
dreifðu bóndabæir í íslensku umhverfi eru gott dæmi um.
 Sama rit: – og Ólafur Páll Jónsson : –.
 Ólafur Páll Jónsson : –.
 Ólafur Páll Jónsson : .
Hugur 2013-4.indd 66 23/01/2014 12:57:26