Hugur - 01.01.2013, Page 24

 Stefán Snævarr
Þannig vísar hin huglæga vídd sjálfsins til félagslegu víddarinnar. Snúum okkur
nú að hinni síðastefndu.
Að svara spurningunni „hver ert þú?“ er að svara spurningunni „hvaða sjálf
hefur þú?“. Til að svara þessum spurningum er ekki nóg að vísa til þessara þunnu,
sálrænu skána sem ég kalla „hugvera“ og „það sem hefur skoðanir“. Við erum að
tala um mannleg sjálf. Skóladæmi um slík sjálf tilheyra mönnum sem lifa í sam-
félagi með öðrum, eru menningarverur. Staðsetja verður gefið S í mannheimum
ef vit á að vera í að kalla S „mannlegt sjálf“. Því verður að staðsetja S í skurðpunkti
ýmissa samsemda. Samsemda sem varða mennsku manna, þess sem skilur menn
frá öðrum fyrirbærum. Köllum þær „m-samsemdir“. Slíkar samsemdir hefur sú
sem er konan hans Nonna, móðir Gunnu, forstjóri fyrirtækisins NN, skattgreið-
andi númer , glaðvær kona, mannvera gædd stærðfræðigáfu, vestræn, nútíma-
mannvera o.s.frv. Hin félagslega vídd sjálfsins er staðurinn þar sem m-samsemdir
skarast, skurðpunktur þeirra. Um leið er þessi skörun síbreytileg, m-samsemdir
hvers og eins koma og fara. Svar við spurningunni „hvaða m-samsemdir hefur
Nonni?“ er liður í svari við spurningunni „hver er Nonni?“ og þar með spurning-
unni „hvert er sjálf Nonna?“. Menn verða að þekkja a.m.k. einhverjar af sínum
eigin m-samsemdum til að geta sagst vita af sér sjálfum og ekki bara af einhverri
þokukenndri hugveru án einstaklingseinkenna.
Hugtakið um persónu er skylt sjálfshugtakinu. En mismunandi sjálf eru núm-
erískt aðgreind, mismunandi persónur eru aðgreindar hver frá annarri í krafti
sinna sérstöku eiginleika. Þegar við veltum persónu manns fyrir okkur þá spyrj-
um við spurninga á borð við „hvaða sérstöku, sálrænu einkenni hefur hann?“,
„hvernig hegðar hann sér að jafnaði?“, „hvernig er hann?“. Í stuttu máli: „Hvernig
persónuleika hefur hann?“ Til að geta svarað þessum spurningum verðum við
að svara spurningunni um sjálfið, „hver er hann?“. Fyrir utan að vera hugvera og
skurðpunktur er sjálfið líka grindin í persónunni, hið ópersónulega við persónuna
(um leið er grindin þjál og breytileg). Það að vera heiðarlegt góðmenni er þáttur
í persónu Dr. Jekylls en ekki það sem skilur hið jekyllska sjálf frá sjálfi mr. Hyde.
Það gæti viljað svo til að báðir væru góðmenni en þeir eru eftir sem áður aðskildir,
það er grindin sem skilur þá að.
Sjálfið er öðrum þræði skurðpunktur m-samsemda, hinum þræðinum grindin
ópersónulega, þriðji þráðurinn í sjálfinu er hugveruþráðurinn. Allir þessir þættir
(eða þræðir) eru á einhvern hátt ferliskenndir, þess utan eru þeir teygjanlegir,
jafnvel kljúfanlegir.
Þá vaknar spurningin af hverju ég set þessa þrenningu í öndvegi. Svarið við
henni er tvíþætt: Fyrri liður svarsins er að erfitt er að neita því að M hafi sjálf
fullnægi hann skilyrðum eins og þeim sem hér eru talin upp: a) M veit af sér sem
forstjóra fyrirtæksins NN, b) M veit af sér sem manni að nafni Guðmundur, c) M
veit af sér sem eiginmanni Gunnu, d) M veit af sér sem tiltekinni persónu sem er
aðgreind frá annarri persónu (M getur sjálfur sértekið grind persónunnar eða lát-
ið aðra um starfið). M gæti sjálfsagt skjátlast, hann gæti ímyndað sér þetta en eftir
sem áður yrði að telja hana hafa sjálf; eins og áður segir er vitundin um sjálfan sig
snar þáttur í sjálfinu. M veit af sjálfum sér þótt hann hafi ranghugmyndir um sig
Hugur 2013-4.indd 24 23/01/2014 12:57:24