Hugur - 01.01.2013, Page 40

 Geir Sigur!sson
1. Frumspekileg og tilvistarleg tómhyggja
Óháð þeim hugmyndum sem við höfum um stöðu okkar sem mannfólks í ver-
aldar skipulaginu er ljóst að líf okkar hér á jörðu lýtur tímamörkum. Trú á ein-
hvers konar handanlíf er vissulega enn útbreidd og þótt handanlíf breytti litlu
um endan leg afdrif okkar í þessum heimi hefur inntak slíkrar trúar jafnan veruleg
áhrif á viðhorf hins trúaða til veraldlegs lífs og þar með á það hvernig hann hagar
því. Í hinum iðnvædda hluta heimsins er sú skoðun þó mun algengari að annað
líf sé ekki í boði í kjölfar hins veraldlega og að endalok þess marki jafnframt
endalok einstaklingsins sem um ræðir. Slík „trúlaus“ lífsskoðun ruddi sér til rúms
í hinum vestræna heimi með vísindahyggjunni á nýöld og varð einkum áberandi
frá og með nítjándu öld. Nokkuð hefur reynst snúið að samrýma þessa skoðun
þörfinni fyrir merkingarbært líf. Þannig hefur frumspekileg tómhyggja, eða sú
skoðun að veruleikinn sé ekki ákvarðaður af guðlegri forsjón, jafnan haft í för
með sér tilvistarlega tómhyggju, eða þá skoðun að lífið sé með öllu merkingar- og
tilgangslaust. Meðal þeirra sem reynt hafa að mæta þessum vanda eru Immanuel
Kant og Friedrich Nietzsche sem þrátt fyrir afar ólíkar nálganir leituðust báðir
við að koma í veg fyrir að viðhorf til jarðlífs sem grundvallaðist á forsendum og
niðurstöðum náttúruvísindanna myndi leiða til siðferðilegrar tómhyggju, hnign-
andi siðmenningar og jafnvel grimmilegs náttúruríkis að hætti Tómasar Hobbes.
Margir hafa vissulega fundið bjargræði í heimspeki þeirra, þó tæplega hinir sömu
í heimspeki þeirra beggja, en aðrir hafa bent á að þrátt fyrir höfnun þeirra á
kreddum hefðbundinnar kristinnar heimsmyndar hafi þeir eftir sem áður neyðst
til að grípa til frumspekilegra og jafnvel hálf-trúarlegra úrræða til að tryggja að
tilvistin hefði einhverja merkingu. Samkvæmt þessum túlkendum skiptir Kant
Guði út fyrir skynsemina en Nietzsche styðst á endanum við hugmyndir af frum-
spekilegum toga á borð við viljann til valds og eilífa endurkomu hins sama.1 Þetta
gefur því til kynna að dauði Guðs á Vesturlöndum hafi skilið eftir sig tóm sem
fylla þurfi með einhverju sem kalla má öðru nafni en gegnir þó áfram því guðlega
eða frumspekilega hlutverki að grundvalla merkingu lífsins.
Aðrir hugsuðir hafa gengið lengra og viðurkennt opinskátt frumspekilega tóm-
hyggju. Þeir hafa þá annað hvort óhikað fallist jafnframt á tilvistarlega tómhyggju
eða leitast við að sneiða hjá henni með ósannfærandi hætti. Nefna mætti Arthur
Schopenhauer og E.M. Cioran sem fulltrúa hins fyrrnefnda hóps en Richard
Dawkins er líklega þekktasti fulltrúa hins síðarnefnda. Dawkins segir til dæmis
um alheiminn að hann „búi nákvæmlega yfir þeim eiginleikum sem búast má við
ef – þegar öllu er á botninn hvolft – engin hönnun er fyrir hendi, enginn tilgangur,
ekkert illt og ekkert gott, ekkert nema blint og miskunnarlaust skeytingarleysi“.2
Þrátt fyrir þessa eiginleika frumspekilegrar tómhyggju telur Dawkins að unnt sé
 Um þetta atriði í heimspeki Kants, sjá Land , og um Nietzsche, sjá t.d. Nolt . Hér skal
tekið fram að ég efast um réttmæti þessarar gagnrýni á Nietzsche og raunar grunar mig að til-
raunir Nietzsches eigi margt sameiginlegt með þeim viðhorfum daoista sem hér verður Mallað
um. Slíkur samanburður verður að bíða betri tíma en áhugasömum lesendum má benda á grein
Froese  um líkt efni.
 Dawkins : .
Hugur 2013-4.indd 40 23/01/2014 12:57:25