Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2019, Page 132

„TAuMlAuST BlóðBAð áN liSTRæNS TilgANgS“
131
Ú T D R á T T u R
„Taumlaust blóðbað án listræns tilgangs“
Íslenski bannlistinn og Kvikmyndaeftirlit ríkisins
Eftirlit með kvikmyndasýningum á Íslandi á sér næstum því jafn langa sögu og sýn-
ingarnar sjálfar. Enda þótt að eftirlitinu hafi verið staðið með ólíkum hætti hafa
áþekkar hugmyndir og áherslur legið því til grundvallar nær alla tíð, og voru þær
jafnframt forsenda þess að í upphafi þótti nauðsynlegt að sýna kvikmyndahúsunum
aðhald. Vega þar þyngst sjónarmið er tengjast barnavernd og áhrifamætti sjónleikja
á hvíta tjaldinu. Þótt ætla mætti að fullorðnir væru öllu jafnan í stakk búnir til að
leggja mat á efnið sem til sýnis var þótti víst að börn væru þar mun berskjaldaðri
og meta þyrfti sérstaklega hvað væri við þeirra hæfi. Þegar hugað er að sögu eftir-
lits með kvikmyndum á Íslandi er engu að síður hætt við að röð atburða á níunda
áratug síðustu aldar veki sérstaka athygli. Kvikmyndaeftirliti ríkisins var þá í fyrsta
sinn veitt lagaumboð til að banna kvikmyndir og var um leið skorin upp herör gegn
ákveðinni tegund af „ofbeldismyndum“; kvikmyndum sem þóttu misbjóða almennu
siðgæði með sýningum á hrottaskap og ódæðisverkum. Nokkru síðar var birtur listi
yfir kvikmyndir sem bannaðar voru á Íslandi, og birtingunni var svo fylgt eftir með
víðtækum lögregluaðgerðum. Hvað varðar inngrip hins opinbera í menningarneyslu
þjóðarinnar og kvikmyndadreifingu í landinu má telja aðgerðirnar sérlega róttækar,
og vöktu þær enda mikla athygli – og stundum hörð viðbrögð.
Í þessari grein eru rök færð fyrir því að „bannlistann“ megi skoða sem dæmi
um það hvernig merking menningarafurða mótast í viðtökuferlinu, og jafnframt
að viðtökurnar sjálfar séu mótaðar af flókinni sögu er tekur jafnt til samspils þjóð-
félagsaðstæðna, siðferðis og gildismats, auk tækniþróunar. Þannig verður því haldið
fram að með tilkomu bannlistans hafi ný kvikmyndagrein orðið til á Íslandi, bann-
listamyndin, en ólíkt flestum hefðbundnum kvikmyndagreinum sé hún aðeins merk-
ingarbær þegar litið er til virkni hennar í samfélagsumræðunni. Það er að segja,
bannlistamyndir tengjast innbyrðis í krafti þeirrar stöðu sem bannið skipar þeim í
– og bannið sem slíkt endurspeglar flóknar menningarlegar og samfélagslegar átaka-
línur. Fyrsti hluti greinarinnar dregur upp mynd af forsögu bannlistans, bæði hvað
varðar íhlutun yfirvalda og almennar áhyggjur af spillingarmætti kvikmynda. leiðir
þetta að umræðu um bannlistann sjálfan, tilkomu hans og stofnanalega umgjörð, og
verður hér einkum staldrað við hugtakið „ofbeldismynd“, og þá gætt annars vegar að
réttarfarslegri virkni þess í hegningarlöggjöfinni og hins vegar virkni þess sem kvik-
myndasögulegs hugtaks. Í næsta hluta verður hin opinbera orðræða sett í samhengi
við umræðuna í samfélaginu og sýnt hvernig skilgreining löggjafans á ofbeldismynd