Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2019, Side 213

HJALTI HugASOn
212
heiti. Pólitísku straumhvörfin verða nefnd siðaskipti en menningarlega þró-
unin siðbreyting.11 Þessir tveir mikilvægu fylgihnettir siðbótarinnar hljóta
að teljast helstu áhrif hennar. Siðaskipti og siðbreyting urðu þó öðrum þræði
vegna þróunar hins miðstýrða ríkisvalds á árnýöld en án hennar er alls óvíst
að siðbótin hafi öðlast eins víðtækar pólitískar og samfélagslegar tengingar
og raun ber vitni.
Áður en ráðist er í greiningu á borð við þá sem hér er kynnt er mikilvægt
að skýra hvað átt sé við með áhrifum siðbótarinnar eða áhrifum Lúthers en
hér höfðu aðrir siðbótarmenn 16. aldar engin sambærileg áhrif og hann.
Leitast er við að gefa þessu orðalagi skýrt afmarkaða merkingu enda er hér
litið svo á að ekki sé merkingarbært að tala um að breyting hafi orðið eða
nýjung komið til fyrir áhrif siðbótar Lúthers nema mögulegt sé að færa rök
að því að hún hafi verið nauðsynleg forsenda þeirrar þróunar sem fjallað
er um hverju sinni. Með nauðsynlegri forsendu er svo átt við að unnt sé að
sýna fram á að breytingin hefði ekki orðið án lúthersku siðbótarinnar. Þetta
er mun afdráttarlausari viðmiðun en oftast er gengið út frá í almennum
umræðum. Út frá sögulegu sjónarhorni er skilgreining á borð við þessa þó
nauðsynleg til að mögulegt sé að meta hvort raunverulega sé um áhrif sið-
bótarinnar og/eða Lúthers að ræða eða aðeins bein eða óbein hugmynda-
tengsl af einhverju tagi.12
Að þessu sögðu skal bent á að margt sem ekki er unnt að skoða sem
bein og ótvíræð áhrif siðbótarinnar hér á landi má þó líta á sem síðbúin eða
tafin áhrif Lúthers. Þar er einkum um að ræða nýjungar eða breytingar sem
urðu á kjarnasvæði siðbótarinnar eða jafnvel á þéttbýlli svæðum hugsanlega
innan danska ríkisins en náðu þó ekki fram að ganga hér vegna staðbundinna
aðstæðna: fámennis, strjálbýlis eða þjóðfélagsgerðar að öðru leyti. Þá má í
sumum tilvikum ræða um afleidd siðbótaráhrif. Þar er einkum átt við ýmsar
breytingar sem urðu af völdum píetismans og þá einkum á 17. öld. Sterk
innri tengsl eru vissulega til staðar milli hans og siðbótarguðfræðinnar. Þó
er um tvær sögulegar stefnur og tvö afmörkuð tímabil að ræða. Því er ekki
mögulegt að líta svo á að allar þær nýjungar sem hér urðu í kjölfarið af
vísitasíu Ludvigs Harboe 1741–1745 séu áhrif siðbótarinnar þótt þær kæmu
flestar vel heim og saman við hugmyndir Lúthers. nær lagi er að skoða þær
sem afleidd áhrif Lúthers eða siðbótarinnar.13
11 Hjalti Hugason, „Heiti sem skapa rými: Hugleiðing um heiti og hugtök í siðaskipta-
rannsóknum“, Ritið 3/2014, bls. 191–229.
12 Hjalti Hugason, „Áhrif siðbótarinnar á Íslandi“, bls. 255–288.
13 Sama rit, bls. 259–260.