Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2019, Síða 234

ÁHRIF SIðBóTARInnAR Á ÍSLAnDI
233
að flytja forræði í siðferðismálum frá kirkjunni til hins veraldlega valds.102
nokkurn tíma tók að koma réttarframkvæmd í það horf sem Stóridómur
kvað á um. gera má ráð fyrir að festa hafi verið komin á í því efni um alda-
mótin 1600.103 Þess má þó geta að þrátt fyrir kenningar Lúthers og þá stefnu
sem Stóridómur markaði börðust biskuparnir guðbrandur Þorláksson og
Oddur Einarsson (1559–1630) fyrir því að prestar kæmu áfram að dómum í
hjúskaparmálum eins og verið hafði fyrir siðaskipti.104 Sýnir það aðra hlið á
fyrrgreindri ályktun Björns Björnssonar.
Breytingarnar sem fólust í Stóradómi voru í takt við þróun mála meðal
annarra þjóða álfunnar og í samræmi við þróun hins miðstýrða konungs-
ríkis.105 Hann er því eitt af þeim atriðum þar sem álitamál er hvort hinna
samtímalegu og tengdu fyrirbæra vó þyngra — siðbótin eða þróun hins
miðstýrða ríkis á árnýöld. Einnig er óljóst hvort hugmyndafræðin sem bjó
að baki Stóradóms eigi rætur að rekja til siðbótarinnar eða þar sé um mun
almennari viðhorf að ræða. Á þessum tíma ruddu þau sjónarmið sér sem sé
til rúms að trúarleg sjónarmið skæru úr um hvað væri refsivert og skiptu
boðorðin tíu þar mestu máli. Það var svo álitið hlutverk veraldlegra yfir-
valda að ákveða hvað væri hæfileg refsing fyrir hvert brot. Þá álitu margir að
yfirvöldunum bæri beinlínis skylda til að veita misindisfólki réttláta refsingu
og að þeim væri óheimilt að sjá í gegnum fingur við það fyrir brot á lögmáli
guðs. Samræmdist þetta vissulega hugmyndum Lúthers. Refsilög Karls V.
Þýskalandskeisara (1519–1556), eins höfuðandstæðings Lúthers, byggðu þó
einnig á slíkum hugmyndum. En 1532 setti hann refsilöggjöfina Constitutio
Criminalis Carolina sem áhrif hafði víða um lönd m.a. í danska ríkinu.106
Velferðarmál
Tengsl siðbótarinnar og velferðarsamfélaga nútímans eru mikilvægur þáttur
í því kirkjulega mati á áhrifum siðbótarinnar sem hér er víða tekin viðspyrna
í. um það efni segir Karl Sigurbjörnsson m.a. svo:
Velferðarsamfélagið sem við þekkjum á norðurlöndum á rætur að
rekja til Lúthers. Það er skilgreint afkvæmi hinnar lúthersku sið-
102 Sama rit, bls. 122–123.
103 Sama rit, bls. 131–133.
104 Björn Björnsson, „um hjúskaparmál í lútherskum sið“, bls. 149–151.
105 Davíð Þór Björgvinsson, „Stóridómur“, bls. 123, 124–128.
106 Sama rit, bls. 128–131. Dæmi um áhrif Aldasöngs-syndrómsins á sviði harðnandi
löggjafar og refsinga má t.d. sjá hjá Steinunni Kristjánsdóttur fornleifafræðingi. Sjá
„Fátækir fórnarlömbin í aftökusögu Íslendinga“, Fréttablaðið 25. júlí 2018, bls. 2.