Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2019, Qupperneq 242

ÁHRIF SIðBóTARInnAR Á ÍSLAnDI
241
atriðum sem lutu að mótun, uppeldi, aðhaldi, aga og eftirliti með alþýðu
manna. Löngum hefur t.d. verið litið svo á að dansleikar hafi lagst hér af
og Íslendingar gleymt danssporum og öðru atferli sem haft var í frammi
við slík tækifæri vegna áhrifa frá siðbótinni. Hér er fremur litið svo á að um
afleidd siðbótaráhrif hafi verið að ræða ef þessi breyting á sér á annað borð
einhverjar huglægar skýringar en ekki aðeins hagrænar svo sem versnandi
veðurfar og minnkandi húsakynni. Sé fyrrgreint skilyrði um beint orsaka-
samband ekki uppfyllt og ef ekki er mögulegt að líta svo á að um annað
tveggja tafin eða afleidd áhrif sé að ræða er ekki mögulegt að mati greinar-
höfundar að slá því föstu að einhver tiltekin breyting hafi átt sér stað vegna
lútherskra siðbótaráhrifa. Útilokar þetta margt af því sem hingað til hefur
verið litið á sem afleiðingar af siðbótinni.
Þá má enn benda á að ýmis atriði sem oft hafa verið talin meðal áhrifa
siðbótarinnar, þ.e. guðfræðilegrar endurskoðunar Lúthers og nánustu sam-
verkamanna hans, ber fremur að rekja til siðaskiptanna eða siðbreytingar-
innar. Með siðaskiptum er þá átt við þá trúarpólitísku þróun sem leiddi til
að fram kom lútherskt játningaríki. Heitið siðbreyting vísar aftur á móti til
þeirrar langvarandi menningarmótunar sem leiddi til þess að alþýða manna
tók að mótast af þeim hugmyndagrunni sem gengið var út frá við siðaskipt-
in. Varðandi báða þessa fylgihnetti siðbótarinnar verður að vega inn áhrif
sem rekja má til þróunar hins miðstýrða konungsríkis á árnýöld til mótvægis
við bein siðbótaráhrif. Án þessarar samtímalegu þróunar ríkisvaldsins er alls
óvíst að siðbót Lúthers hefði hlotið eins víðtæk félags- og menningarleg
áhrif og raun ber vitni. Líklegra er að hennar hefðu þá beðið ámóta örlög og
ýmissa sambærilegra siðbótarhreyfinga á miðöldum sem runnu að mestu út
í sandinn án verulegra afleiðinga til lengri tíma litið. Ýmislegt sem hingað
til kann að hafa verið tengt siðbótinni getur því allt eins hafa verið hluti af
þróun ríkisvaldsins.
Sem dæmi um slíkt atriði má t.a.m. nefna Stóradóm. Veraldlegir valds-
menn áttu drýgstan hlut í setningu hans og vel má vera að fyrirmyndirnar
séu fremur sóttar til eins helsta verndara rómversk-kaþólsku kirkjunnar,
Karls V. Þýskalandskeisara, en Lúthers. Samræmi og nákvæmni í löggjöf og
refsingum þjónuðu enda ekki síður þörfum og markmiðum hins miðstýrða
ríkisvalds en lúthersku kirkjunni. Hér verður því litið svo á að Stóridómur
hafi fremur komið til vegna eflingar miðstýrða ríkisvaldsins og siðaskiptanna
en siðbótarinnar sem slíkrar.
Á ýmsum sviðum skortir fullnægjandi rannsóknir til að mögulegt sé að
skera úr um siðbótaráhrif á óyggjandi hátt. Ljóst er að siðbótin skapaði t.d.