Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2019, Blaðsíða 243

HJALTI HugASOn
242
forsendur fyrir að ýmsir helgimunir og dýrlingamyndir sem tapað höfðu
upphaflegum tilgangi sínum væru fjarlægð úr kirkjum. Þá virðist nokkuð
ótvírætt að slík hreinsun hafi í raun átt sér stað í sumum kirkjum a.m.k.
þegar um muni úr verðmætum góðmálmum var að ræða. Því máli gegnir
t.a.m. um klausturkirkjur sem urðu eign konungs við lokun klaustranna.
Flest bendir á hinn bóginn til að sama máli hafi ekki gegnt um kirkjur al-
mennt og að miðaldamunir hafi þvert á móti varðveist víða í kirkjum fram
á 17. og jafnvel 18. öld en síðan orðið hægfara eyðingu að bráð. Mikil festa
ríkti einnig varðandi sjálft grunnform guðsþjónusturýmisins en það greind-
ist í kór og framkirkju með kórþili allt fram á síðari aldir eins og fram kemur
í elstu kirkjubyggingum landsins enn í dag. Öll guðfræðilög rök skorti þó
fyrir þessu í lútherskum sið.
Margt sem lýtur að breyttri stöðu dýrlinga er líka fremur hluti af hinni
hægfara þróun sem hér er nefnd siðbreyting en siðbótinni sem slíkri. Sá
hugmyndaheimur sem dýrlingarnir voru hluti af hefur ugglaust staðið föst-
um fótum meðal alþýðu hér á landi á miðöldum ekki síður en víða erlendis.
Það hefur því án efa tekið langan tíma að ryðja þeim úr vegi þótt það tæk-
ist er fram liðu stundir. Áhrif þeirrar breytingar komu svo víða fram. Með
henni var t.d. raskað því umhverfi sem dansleikar fóru einkum fram í þegar
vökunætur í tengslum við hátíðir og dýrlingadaga hurfu. Hefur það ásamt
þeim hagrænu ástæðum sem nefndar voru hér framar ýtt undir að dansleikar
lögðust smám saman af.
Af því sem hér hefur verið sagt er oft örðugleikum bundið að slá föstu
hvenær óyggjandi sé um siðbótaráhrif að ræða og hvenær ekki. Raunar virð-
ist almennt auðveldara að færa rök gegn því að eitthvert tiltekið fyrirbæri sé
til komið fyrir áhrif frá siðbótinni en að rökstyðja hið gagnstæða. Augljóst
dæmi um siðbótaráhrif er þó að finna í lokun klaustra en fjölmörg atriði
í guðfræði Lúthers lögðust á eitt um að kippa trúarlegum grunni undan
klausturlífi. Torvelt er því að líta framhjá því að flest sem hangir á þessari
spýtu sé í raun áhrif hinnar lúthersku siðbótar. Það er svo álitamál hve víð-
tæk áhrif lokunarinnar urðu t.d. á sviði velferðarmála.
Í upphafi þessara skrifa var gerð grein fyrir tveimur andstæðum við-
horfum sem fram hafa komið hvað varðar umfang og eðli þeirra áhrifa sem
siðbót Lúthers er talin hafa haft hér á landi. Annað þeirra er hér nefnt Alda-
söngs-syndrómið og hefur þess gætt í íslenskri umræðu til langs tíma. Sam-
kvæmt því er siðbótin talin hafa haft víðtæk og hraðvirk áhrif á fjölmörgum
sviðum menningar og samfélags auk trúaráhrifanna. Almennt eru þessi áhrif
talin hafa leitt til afmenningarþróunar og á grundvelli viðhorfsins hafa verið